تبیین اندیشه های ابتکاری صاحب فصول در علم اصول مقالة

نام و آوازة صاحب فصول و آرای ابتکاری وی نمی‌تواند برای آشنایان با علم اصول، ناشناخته و مجهول باشد. وی که همواره از او با نام اثر عظیمش (فصول) یاد می‌شود، در این کتاب ارزشمند نه تنها در محدودة علم اصول، بلکه در حوزة دانشهای ادبیات، منطق، کلام که در عصر وی با مسایل اصولی در آمیخته بود، نظریات و آرای نو و بدیعی را ارائه داده است. شخصیت علمی شناخته شدة او و عمق و صلابت اندیشه‌هایش، همة صاحب نظران اصولی پس از وی را تحت تأثیر قرار داده و به موضع‌گیری و نقد واداشته است. نوشتار حاضر سعی دارد مهم‌ترین آرای ابتکاری این اصولی نظریه پرداز و و ژرف اندیش را در حوزة علم اصول تبیین کرده، به نقد و بررسی دیدگاه‌های دیگر اصولیان نام‌آور در این خصوص بپردازد.

"در مرحله دوم آنگاه که به فرض به تمام اشکالات مطرح شده پاسخ داده شود و اصل معقولیت و امکان این نظریه ثابت شود، ادله اثباتی آن مورد نقادی قرار گرفته است؛ یعنی آیا دلیل یا ادله‌ای قانع‌کننده وجود دارد که ثابت کند تنها مقدمه موصله واجب است و مقدمة غیر موصله وجوبی ندارد؟ مقصود از مقدمة موصله در اینکه از نگاه دقیق عقلی مقصود از مقدمة موصله چیست و بطور مشخص وشفاف، معروض وجوب غیری و مقدمی چه چیزی است، میان شماری از دانشمندان اصولی اختلاف نظر وجود دارد و هر یک ترسیمی خاص از مقدمة موصله ارائه کرده‌اند. پرسشهای اساسی دربارة تجری عبارت است از: آیا تجری باعث می‌شود فعل مورد تجری به قبح و زشتی متصف گردد؟ آیا فعل مورد تجری و عملی که به عنوان کار حرام انجام داده شده، حکم آن از نظر شرع حرام است؟ در فرض حرام بودن، آیا به همان ملاک حرمت واقعی حرام است؛ به این معنا که ادله حرمت اطلاق داشته باشد و شامل هر موردی که یقین به حرمت کاری حاصل باشد بگردد و لو آنکه آن یقین، مخالف واقع باشد؟ یا اینکه حرمت فعل مورد تجری نه به ملاک حرام واقعی بلکه به ملاک تمرد و طغیان بر مولا است؟ به فرض اینکه عمل مورد تجری بر محبوبیت یا مبغوضیت اولیه و حکم واقعی خود باقی باشد، آیا تجری از این نظر که هتک حرمت مولا و جسارت در مخالفت او را در بر دارد، موجب عقاب است؟ آیا قبح تجری ذاتی و ثابت است و یا ممکن است با وجوه و اعتباراتی مختلف شده و جهات واقعی فعل مورد تجری در آن مؤثر باشد؟ پرسشهای دیگری نیز وجود دارد که در خلال بحث به آنها اشاره خواهیم کرد."