تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها) مقالة

به دنبال استقلال عراق از امپراتوری عثمانی و تشکیل نظام سلطنتی در این کشور، شیعیان عراق نیز در موقعیت جدیدی قرار گرفتند. در زمان حکومت پادشاهی و عصر جمهوری به واسطه سیاست های دولت های حاکم بر عراق، تغییرات عمده ای در ساخت اجتماعی جامعه شیعی این کشور رخ داد که از جمله این تغییرات به افزایش روند شهری شدن این جامعه می توان اشاره نمود. تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق از جمعیتی اکثرا روستایی به جمعیتی اکثرا شهری در کنار وقوع برخی از رخدادها و پدیده های سیاسی و فکری در عرصه داخل و خارج از عراق، در طی قرن بیستم، شیعیان این کشور را در موقعیت جدیدی قرار داد. واکنش شیعیان در برابر این تحولات منجر به ایجاد شرایط تازه ای گردید که فهم این شرایط در تحلیل نهایی سرنوشت جامعه شیعی عراق در قرن بیستم تاثیرگذار خواهد بود. در مقاله پیش روی تلاش گردیده تا ضمن بررسی این شرایط، تاثیرات آن بر ساختار اجتماعی و تحولات سیاسی شیعیان عراق مورد توجه قرار گیرد.

"هرچند به دنبال انقلاب 8591 م7731/ ق،عبد الکریم‌ قاسم،تحت تأثیر گرایش‌های سوسیالیستی و چپ گرایانه حاکم بر کشور،کوشش‌ نمود تا اصلاحاتی در نظام مالکیت کشور به وجود آورد،اما نتیجه فوری تصویب‌ قانون اصلاحات ارضی که در پی آن املاک بزرگ بین رعایا تقسیم می‌گردید این‌ بود که تولیدات کشاورزی به شدت کاهش یافت و مهاجرت شیعیان فقیر به بغداد و شهرهای مهم دیگر رو به افزایش نهاد(فولر-فرانکه،4831،ص 291). اما علاوه بر مهاجرت گسترده شیعیان فقیر از جنوب‌ عراق و پیدایش محله‌های فقیرنشین در پایتخت،با تمرکز حکومت در بغداد و ایجاد فرصت‌های اجتماعی،اقتصادی و سیاسی جدید،مخصوصا بعد از کسب درآمدهای‌ فزاینده نفتی،شمار زیادی از تجار شیعه که بیش از این در نجف و کربلا و تا حدی‌ کمتر در بصره مستقر بودند به پایتخت رفتند و در آنجا مراکز تجاری تأسیس کرده‌ غالبا سرمایه و اعتبار قابل ملاحظه‌ای به دست آوردند(النفیس،5002،ص 111). اولا این انقلاب مراجع شیعی ساکن در عتبات را به شکل جدی وارد عرصه‌ سیاست نمود و آنان را قادر ساخت تا با طرح نظریه‌های سیاسی در باب نوع حکومت،زمینه را برای حضور نمایندگان خود در امور دولتی فراهم نمایند؛هدفی که‌ نه تنها در طول انقلاب مشروطه ایران،بلکه در دوران تأسیس حکومت سلطنتی در عراق نیز دنبال می‌شد. تبعیض‌های اجتماعی و اقتصادی فراگیر دولت‌های حاکم بر عراق علیه شیعیان، افزایش بینش سیاسی جامعه شیعی به واسطه عواملی چون حضور مستمر مرجعیت و حوزه‌های علمیه در صحنه تحولات عراق،توسعه آموزش و گسترش شهرنشینی، بهره‌گیری ایدئولوژی‌های سکولار چون کمونیسم و بعث از مسائل جامعهء شیعی و در نهایت تأثیرات وقوع انقلاب اسلامی ایران در طی سال‌های بعد،بخشی از تحولاتی‌ بودند که واکنش شیعیان را برانگیخت و موجب فعال شدن آنان در صحنه سیاسی‌ گردید."