خلاصة:
همهء مورخان و تذکرهنویسان،فضولی را به توغل در علوم عقلی و نقلی و تبحر در انواع شاخههای ادب ستودهاند و بلاغت او را در زبانهای عربی،ترکی و فارسی متذکر شدهاند.دیوانهای شعر او به فارسی،ترکی، عربی،و کتابها و رسالههای متعددی که در این سه زبان از خود به یادگار گذاشته است،خود گواه صادق صحت سخنان مورخان و تذکرهنویسان ترک و عرب و فارس است.گذشته از آثار ترکی و عربی،آثار فارسی فضولی از این قرار است: انیس القلب،که منظومهی شینیه است با 134 بیت،حسن و شعق، رند و زاهد که دارای 850 بیت است،ساقی نامه که دارای 400 بیت است و رسالهء صحت و مرض.علاوه بر اینها،باید از مهمترین اثر او به فارسی،یعنی دیوان قصاید و غزلیات و...او نام برد که تنها چهار صد و ده غزل دارد و مقالهء حاضر تأملی در غزلهای اوست.محمد بن سلیمان،ملقب به فضولی در عراق متولد شد.دربارهء زادگاه او اختلاف است.بعضی کربلا،بعضی بغداد و بعضی حله را زادگاه او شمردهاند.سال تولد او نیز دقیقا معلوم نیست و بیشتر احتمال دادهاند که در دههء آخر قرن نهم متولد شده باشد. دربارهء سال وفات او چندان اختلافی نیست.عهدی بغدادی صاحب گلشن شعراء که معاصر او بوده،اشاره کرده است که در سال 963 هجری به مرض طاعون در شهر مقدس کربلا درگذشته است.
ملخص الجهاز:
"چنانکه بعضی از غزلها، جنبهء عرفانی صرف دارد که مشابه همان مضامینی است که در متون عرفانی میتوان ملاحظه کرد: مطلوب را چو نیست مقام معینی هرگز نمیرسد به نهایت ره طلب معلوم میشود که ندارد مذاق عشق او را که از حرارت میمیرسد طرب کام از لبت چگونه بیابند جان و دل دل میرسد به جان ز تو جان میرسد به لب تو چشمهء حیاتی و ما ظلمت فنا از ما هوای وصل تو امریست بس عجب ما طالب تو و تو گریزان ز قرب ما اینست کار ما و تو پیوسته روز و شب الفت میان ما و تو بسیار مشکل است تو در پس حجابی و ما در ره ادب چون غیر ممکن است فضولی وصال دوست بیهوده چند در طلبش میکشی تعب [ص 9-882] وضع و موقع سالک راه طریقت که در عین احساس فاصلهء بینهایت میان خود و مطلوب باز هم دست از طلب برنمیدارد،او را جدا از دیگر مردم و دلبستگیها و علایق آنان میکند و بخصوص،او را در مقابل اهل دین که زهد و تعبد را اگر از روی ریا و کسب اقبال خلق نکنند،در آرزوی بهشت میکنند،قرار میدهد."