خلاصة:
این مقاله با توضیحی درباره ترجیع بند هاتف اصفهانی به عنوان محور اصلی بحث آغاز شده و سپس به بیان تاریخچه مختصری از ترجیع بند و مزیتها و کاربردهای آن پرداخته است. پس از آن از وحدت وجود و پیوندش با عرفان و تصوف سخن به میان آمده و زمان رواجش در شعر فارسی مورد بحث قرار گرفته است.
برای اینکه دوره زندگی و سروده شدن ترجیع بند ها و نحله فکری شاعران مشخص شود، بخش قابل توجهی از این مقاله به معرفی شاعرانی که ترجیع بندی با مضمون و وزن و بحر ترجیع بند هاتف اصفهانی سروده اند، اختصاص دارد و ترجیع بند آنها مورد بررسی قرار می گیرد؛ یعنی ترجیع بندهایی با موضوع وحدت وجود که در بحر خفیف مسدس مخبون محذوف یا اصلم بر وزن فاعلاتن مفاعلن فعلن (فع لن) سروده شده است. چون تاریخ ادبیات ذبیح الله صفا بهترین منبع تحقیقی در این خصوص بود، عمده مطالب این بخش، به طور بسیار مختصر از این کتاب نقل شد.
در این مقاله شانزده شاعر شناسایی شده اند که ترجیع بندهایی با این ویژگی ها سروده و برخی از آنها دو ترجیع بند داشته اند. مجموعا در این مقاله 21 ترجیع بند شناسایی و معرفی شده است.
این نوع ترجیع بند از قرن هفتم هجری بوسیله فخرالدین عراقی آغاز شد و بوسیله اوحدی مراغه ای، خواجو، ناصر بخارایی، سلمان ساوجی، شمس مغربی، شاه نعمت الهت ولی، شاه داعی شیرازی، جامی، بابافغانی، اهلی، اشرف مراغی و فهمی استرآبادی دنبال گردید تا به هاتف اصفهانی رسید و پس از آن با شاعرانی چون فرصت الدوله شیرازی ادامه یافت. جالب است که با وجود این همه سابقه و در حضور این همه شاعر بزرگ، تنها هاتف اصفهانی و ترجیع او، معروف شده است و این امر نشان از موفقیتی شگفت انگیز در سرودن شعری معجزه آسا دارد.
The celebrated poem of Ahmad Hatif of Isfahn، known in Persian as the Hatef’s Tarjiband is studied in the present paper from a historical point of view to reveal the status of this poet in Persian poetry، as well as its mystical content.
First a short history of Tarjiband as a poetic form is revised، then the sixteen poets who have written a mystical Tarjiband are presented. All of these Tarjibands have the same rhythm and the refrain “He is one and there is naught but He” after each strophe. The total number of these Tarjibands is twenty one because some of these sixteen poets have written two Tarjibands .
Searching the Persian poetical texts it is found that this kind of Tarjiband was begun from seventh century by Fakhr al-Din ‘Araghi and other poets before Hatif. Forsat al-Dowleh، a poet from Shiraz has continued this tradition. But among all these similar poems it is the work of Hatif that is rested popular and the others are approximately forgotten.
ملخص الجهاز:
برای اینکه دوره زندگی و سروده شدن ترجیعبندها و نحله فکری شاعران مشخص شود، بخش قابل توجهی از این مقاله به معرفی شاعرانی که ترجیعبندی با مضمون و وزن و بحر ترجیعبند هاتف اصفهانی سرودهاند، اختصاص دارد و ترجیع بند آنها مورد بررسی قرار میگیرد؛ یعنی ترجیعبندهایی با موضوع وحدت وجود که در بحر خفیف مسدس مخبون محذوف یا اصلم بر وزن فاعلاتن مفاعلن فعلن (فعلن) سروده شده است.
) از نخستین ترجیعبندسرایان است و از او دو ترجیعبند بلند و زیبا به جای مانده، یکی ترجیعبندی با 24 بند در مدح امیریوسف با بیت برگردان: بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی ملک را در جهان هر روز جشنی باد و نوروزی (فرخی سیستانی،1363: 403-414) و دیگری ترجیعبندی در مدح امیرمحمدبن محمود غزنوی با بیت ترجیعِ از این فرخنده فروردین و خرّم جشن نوروزی نصیب خسرو عادل سعادت باد و پیروزی (همان، 414 تا 426) با اینکه محمدجعفر محجوب حدس زده است که کهنترین ترجیعات در دورة سامانی سروده شده باشد، (محجوب، بیتا: 159) اما این دو ترجیعبند، ظاهراً نخستین ترجیعبندهای زبان فارسی است که به لطف شیرینی زبان فرخی و ساختار جالب آن، شاعران دیگر را نیز به سرودن این نوع شعر تشویق کرده، چنانکه مضامین مختلف مدحی، توصیفی، عاشقانه، عارفانه و...
وحدت وجود در ترجیعبندهای هموزن زمانی که چندسال پیش نسخة خطی دیوان فهمی استرآبادی، شاعر قرن دهم هجری را دیدم، نخستین شعر آن ترجیعبندی بود با موضوع وحدت وجود، که بیت ترجیع آن چنین بود: که جز او نیست آشکار و نهان هیچ موجود در سرای جهان (فهمی، نسخة خطی: 1) با توجه به قرابت مضمون و بویژه وزن و قالب مشترک و بیتبرگردان مشابه، تصور کردم که با توجه به پیشینه، هاتف اصفهانی باید تحتتأثیر این شعر قرار گرفته باشد.