سنجه های دین و دین داری محادثة ومقابلة

در این میز گرد ابتدا آقای ملکیان مشکلات و موانع نظری سنجه‌های دین‌داری را در چهار دسته برمی‌شمرند. به نظر ایشان در چهار مبحث تعریف دین، انواع و اقسام دین، انواع و اقسام دین‌داری و نیز ملاک دین‌داری و معیار تشخیص آن مشکل وجود دارد و به همین دلیل باید تعریف خود را از دین و دین‌داری ارائه کرد. اما آقای شجاعی زند معتقد است که می‌توان از مشکلات دسته اول و دوم صرف‌نظر کرد و به مسئله سوم و چهارم پرداخت، به نظر ایشان می‌توان از طریق هستی‌شناسی و انسان‌شناسی ادیان به مؤلفه‌های دین‌داری دست یافت، هرچند دریافت برخی مؤلفه‌ها به دلیل درونی بودن بسیار دشوار است.

"آیا دین، «انجام» کارهایی است یا «کوشش» برای انجای آن کارها؟ برای مثال، در مقایسه فردی که از کودکی راست گوست، با کسی که مداوم با خودش کلنجار می‌رود تا راست گو باشد، کدام اخلاقی‌ترند؟ نکته دیگر این است که آیا باید به دین‌داری سلبی توجه کرد یا به دین‌داری ایجابی؟ کسی که از ابتدا تا آخر عمر معتقد به وجود خدا بوده و در این راه هیچ تلاشی هم نکرده، با کسی که معتقد بوده خدا وجود ندارد ولی دائما کتاب می‌خوانده تا شاید دلیلی برای وجود خدا پیدا کند، یکسان است؟ آیا ملاک دین‌داری، ابژکتیو یا سوبژکتیو است، و یا هر دو؟ آیا دین‌داری را باید از خود فرد پرسید یا از عملکرد او فهمید؟ آیا دین‌داری مثل گرسنگی است؟ یعنی باید از خود فرد پرسید که گرسنه است یا نه؟ در سنجه‌های دین‌داری، پرسش‌نامه‌ها چگونه تنظیم می‌شوند؟ آیا می‌پرسند که تو به اعتقاد خودت دین‌دار هستی یا اینکه به شیوه دیگری دین‌داری فرد را می‌سنجید؟ چون در چهار مبحث تعریف دین، انواع و اقسام دین، انواع و اقسام دین‌داری و ملاک و معیار تشخیص دین‌داری، قول فصلی وجود ندارد، تنها راه این است که در سنجه‌های دین‌داری، تعریف خودتان از دین و انواع و اقسام دین و دین‌داری را ارائه کنید. اشکالات آقای ملکیان با توجه به عنوان «سلسله نشست‌های تخصصی سنجه‌های دین‌داری» تا حدودی وارد است؛ زیرا عنوان عام دین‌داری ایجاب می‌کند که تعریف‌های ما از دین، انواع دین و اقسام دین‌داری، تعریف‌های برون‌دینی و جامع میان ادیان باشد و چنین کاری با دشواری‌ها و اشکالاتی که ایشان ذکر کرده‌اند مواجه می‌شود."