خلاصة:
ذاتی خواهد بود.معنا و ماهیت دروغ گرچه در ابتدا روشن مینماید؛ولی با اندکی تأمل،پرسشهای زیادی پیرامون آن مطرح میشود که پرداختن به آن را ضرورت میبخشد.به نظر میرسد در ماهیت دروغ چهار شرط لازم است:شرط بیان خبر؛شرط خلاف واقع بودن خبر،شرط تخاطب و شرط قصد فریب داشتن.بین دروغ و فریب فرق است. دروغ نوعی فریب است که منحصر در گفتار و هر چیزی که قائم مقام گفتار باشد مانند نوشتار و اشاره است نه در مطلق قول و فعل؛همچنین دروغ در خبر ممکن است نه در مطلق کلام.فریب در مطلق قول و فعل امکان دارد.دروغ مخالفت مراد متکلم با واقع نفس الامر است نه مخالفت ظاهر کلام با واقع یا اعتقاد متکلم.قصد عمد و علم به نادرستی خبر در دروغ شرط است.دروغ چون در اخبار،محقق است پس بدون وجود مخاطب امکان ندارد.دروغ همیشه با قصد فریب مخاطب همراه است.دروغ یعنی«شخصی با قصد إخبار از واقع،خبر خلاف واقعی که خود علم به خلاف بودن آن دارد به شخص دیگر بدهد با این قصد که او باور کند این خبر واقعیت دارد».برای حل نزاع فرق کلامی در ذاتی یا اعتباری بودن قبح دروغ باید به ماهیت و تعریف دروغ رجوع کرد.اگر دروغ را خبر خلاف واقع تعریف کنیم،این عمل ذاتا قبیح نیست مگر وجوه و اعتباراتی چون ضرر زدن،فریب دادن،اغراء به جهل به آن اضافه شود؛ولی اگر دروغ را خبر خلاف واقع با قصد فریب دیگران تعریف کنیم قبح آن
ملخص الجهاز:
"مثلا آیا دروغ منحصر در قول و لفظ است یا با عمل هم میشود دروغ گفت؟آیا ثروتمندی که لباس فقرا میپوشد تا تظاهر به فقر کند،دروغگوست؟مؤذنی که قبل از وقت اذان گوید دروغ گفته است؟راهداری که تابلو صد کیلومتر به تهران را،به عمد یا به سهو،در فاصلهء صد و ده کیلومتری قرار میدهد دروغ گفته است؟آیا در جملات انشایی،مجاز،استعاره و مبالغه هم دروغ راه دارد؟کسی که خبری به ما میدهد که خود اعتقاد به درستیاش دارد ولی در واقع نادرست است، دروغ گفته است؟آیا شرط دروغ بودن خبر،مخالفت آن با واقع و نفس الامر است یا با اعتقاد متکلم؟آیا مخالفت ظاهر کلام متکلم با واقع،ملاک دروغ است یا مخالفت مراد متلکم با واقع؟آیا دروغ بدون وجود مخاطب امکانپذیر است یا نه؟آیا گفتن خبر خلاف واقع به نوزاد یا حیوان دروغ است؟آیا قصد فریب مخاطب،جزء ماهیت دروغ است؟اینها نمونههای از مسائل مطرح در باب ماهیت و چیستی دروغ است که در این مقاله در صدد پاسخ به آنها هستیم.
جای این سئوال وجود دارد که آیا خبر خلاف واقع بدون قصد فریب،دروغ است؟ به نظر میرسد چهار شرط برای دروغ بودن یک کلام میتوان مطرح کرد که باید در مورد آنها بحث کرد:1.
در جای دیگر استدلالی برای رد این قول که دروغ در صورت فقدان دو شرط مذکور قبیح میگردد ذکر میکند: همانا دانسته شد دروغی که هیچ نفع و دفع ضرری در آن نیست،ضرورتا قبیح است به خاطر آنچه قبلا بیان کردیم و اگر دروغ به خاطر عاری بودنش از نفع و دفع ضرر قبیح باشد،همانند صدق خواهد بود؛چون صدق همچنین وقتی که خالی از آنها باشد، قبیح است و وقتی در آن نفعی حاصل گردد،حسن میشود،پس واجب است وقتی که در صدق و کذب،نفعی حاصل گردد،جایز باشد که کذب بر صدق مقدم داشته شود،همانند تقدیم صدق بر صدق دیگر."