خلاصة:
«خوف» و «رجاء» دو عامل سرنوشتساز و نقشآفرین در زندگی انسان است. در آموزههای دینی اسلام، «ترس» از عقوبت و گرفتار آمدن به غضب الهی و «رجاء» و امید به رحمت بیکران او، هر دو، مورد توجه قرار گرفتهاند و بر ضرورت حفظ تعادل میان آنها تأکید شده است. مؤلف محترم در این مبحث با استفاده از آیات الهی و روایات اهلبیت علیهمالسلام به ذکر مصادیق عدم تعادل در این زمینه میپردازد و در این زمینه به «استدراج» اشاره میفرماید. بر این اساس، افراط در امید به خداوند موجب احساس ایمنی از عذاب خدا میشود و شخص با غرق شدن در لذتهای دنیوی از بندگی و یاد آخرت باز میماند. از سوی دیگر، افراط در ترس و خوف موجب یأس از رحمت الهی خواهد شد. مراتب خوف و رجا به تناسب مراتب وجودی بندگان متفاوت است، ولی آنچه مسلم است این حقیقت است که امید به رحمت الهی بدون انجام عمل مناسب نوعی خودفریبی است.
ملخص الجهاز:
"سنت استدراج پیامد استکبار و سرپیچی از خدا عامل خوف و رجا در همه کارهای اختیاری دنیوی و اخروی نقشآفرین و تأثیرگذار است و انسان هر کار اختیاری عقلایی و حسابشده را به امید رسیدن به خیر و نفع و یا از ترس ضرر و خطر انجام میدهد.
در پی این سنت الهی، کمکم بر نعمتها و اموال آنان افزوده شد؛ چنان غرق نعمتهای ظاهری دنیا و وسایل رفاه و خوشگذرانی گشتند که پنداشتند از عذاب الهی مصون هستند و پیش خود گفتند اگر وعده انبیا راست بود ما باید عذاب میشدیم، نه اینکه اینهمه نعمت در اختیارمان قرار گیرد.
نباید از نظر دور داشت که کسب حالت خوف و رجا و رعایت تعادل بین آن دو، کاری اختیاری و مورد رضای خداوند است و عبادت به حساب میآید؛ زیرا عبادت دارای دو اطلاق است، یکی عبادت به معنای خاص، که تنها شامل عبادات توقیفی نظیر نماز، روزه و خمس میشود و دیگری، عبادت به معنای عام که هر عمل اختیاری که برای رضای الهی انجام پذیرد مصداق آن به شمار میآید.
» 4 گستره خوف و رجا در اولیای الهی مسلما اولیای خاص خدا که عبادت و رفتارشان ناشی از محبت و عشق به خداست و ترس از عذاب و امید و طمع در پاداش محرک آنان نیست، به حسب مرتبهای که دارند، دارای خوف و رجا میباشند.
تنها آنچه خواست خدا و مورد رضایت و صلاحدید اوست، بدان راه مییابد و از جمله، با ولایت و تدبیر الهی خوف و امید در آن پدید میآید و متعلق این دو حالت نفسانی را نیز خداوند مشخص و تعیین میکند."