خلاصة:
پیامبران الاهی(ع) از مراتب و درجات متفاوت و به تبع آن از مقامات و درنتیجه از صور و مراتب متفاوتی از وحی برخوردار بوده اند. با آنکه پیامبر اسلام(ص) جامع همه صور گوناگون وحی و تکلیم الاهی بوده است، پیام آوری جبرئیل(ع) برای او، بیش از همه آنها کانون توجه مفسران، متکلمان و فلاسفه اسلامی قرار گرفته است؛ زیرا اعتقاد اکثر ایشان بر این بوده است که تعالیم اسلامی فقط از این طریق بر آن حضرت(ص) نازل می شده است. درحالی که او از مراتب عالی تر وحی، یعنی وحی مستقیم و بی واسطه خداوند در حالت های معراج معنوی خود، برخوردار بوده است و توجه به آن در تبیین اموری مانند عصمت در دریافت وحی و یقینی بودن معرفت وحیانی، نقش اساسی دارد. ما در این مقاله علاوه بر پرداختن به این مساله به استقصای صور و مراتب گوناگون وحی محمدی(ص) و تبیین، نقد و تکمیل نظریه فلاسفه در تحلیل ماهوی وحی پرداخته ایم.
ملخص الجهاز:
"»(حشر،21)آیا به راستی اگر خداوند متعال او رابا روحی قدسی که بزرگتر از جبرئیل و میکائیل است،تسدید و تأیید نکرده بود،1او می توانست این ثقل را تحمل کند؟ اما مرتبه أعلا و أتم همه صور وحی و درباره همه رسولان الاهی،ندایی است کهدر شب معراج برای آن حضرت در ملکوت آسمانها اتفاق افتاده؛چنانکه مورخان،محدثان و مفسران شیعه و سنی نقل کردهاند،خداوند متعال در یک شب-که درمیان مسلمانان به«لیلة المعراج»شهرت دارد-در بیداری بنده خود را ازمسجد الحرام به مسجد الاقصی(بیت المقدس)و از آنجا به ملکوت آسمانها برد تاآیات جمال و جلال خود را به وی نشان دهد.
(همان:1،301) اما مرتبه سوم و أعلا مرتبه وحی نزد صدر المتألهین،آن صورتی است که پیامبر،همه حجابهای ظلمانی و نورانی را پشت سر گذاشته و خداوند متعال در مقام«قابقوسین أو أدنی»بر او تجلی کرده است و او کلام الاهی را بدون هیچ واسطه وحجابی از ذات اقدس او دریافت میکند: و ربما وصل النبی(ص)إلی مقام أعلی من أن یتوسط بینه و بین المبدأ الأول والمفیض علی الکل،واسطه فسمع کلام الله بلاواسطه کما قال تعالی«ثم دنیفتدلی فکان قاب قوسین أو أدنی*فأوحی إلی عبده ما أوحی.
در این مقام،کلام الاهی به واسطه الفاظ و کلمات القانمیشود تا فهم،متأخر از کلام رخ دهد و گفته شود:آیا پیامبر،الفاظ را به درستیشنیده است و آیا مقصود و مفهوم آن را به درستی درک کرده است؟ ملاصدرا در شرح اصول کافی در ذیل حدیثی که روای از امام میپرسد پیامبر ازکجا میداند آنچه در عالم رؤیا به او وحی شده،حق و از جانب فرشته است؟و اماممیفرماید:«یوفق لذک حتی یعرفه،لقد ختم الله بکتابکم الکتب و ختم بنبیکمالانبیاء»پس از بیان کلام عرفا در باب اقسام و مراتب کشف صوری و معنوی ومعیار تمایز الهامات روحانی از القائات شیطانی به توضیح فرمایش امام میپردازد."