خلاصة:
یکی از مباحث اختلافی مهم اشاعره با معتزله و امامیه مساله حسن و قبح عقلی است. در این مقاله، قبل از طرح و بررسی ادله طرفین، ضروری است محل نزاع به درستی تحریر شود و مشخص گردد آنچه را اشاعره انکار می کنند، چیست؟ این مقاله اولا، بیان می دارد که حسن و قبح دارای هفت معناست و اینکه معمولا در منابع برای آن سه معنا ذکر می نمایند، ناشی از عدم بررسی و استقصای کامل است و ثانیا، کلمات اشاعره در اینکه مراد از حسن و قبح چیست، کاملا مضطرب و متشتت است؛ لذا با توجه به این اضطراب کلمات، نسبت دادن یک معنا و مطلب مشخص به آنها بسیار مشکل است؛ ولی با توجه به مبنای جبرگرایانه اشاعره، شاید نسبت دادن انکار اصل درک عقلی حسن و قبح به آنها بی وجه نباشد.
ملخص الجهاز:
"حال با روشن شدن معنای مورد اختلاف از میان معانی اصطلاحیحسن و قبح،باید دید نزاع میان اشاعره و معتزله دقیقا در چیست؟ نکار مطلق حسن و قبح عقلی از اظهاراتی که در مورد ادعای اشاعره صورت گرفت،چنین برآید که اشاعرهمنکر حسن و قبح بهطور مطلق هستند؛یعنی از نظر آنها عقل هیچگاه حکمبه مدح ویا ذم نسبت به هیچ کاری را صادر نمیکند؛البته عقل درک میکند کهیک عمل،موافق با غرض و یا ملائم با طبع و یا دارای مصلحت است؛ولی در موردانجامدهنده آن عمل،حکم به مدح عقل و عقلا صورت نمیگیرد و همچنین است حکم به مذمت در مورد کسی که مرتکب کار ناپسندی بشود.
ساس نزاع از زبان اشاعره تفتازانی بحث و قبح،بعد از آنکه میگوید محل نزاع در حسن و قبح به معنایصفت کمال و نقص مانند علم و جهل و نیز ملائم و غیر ملائم با غرض نیست،تصریح میکند بهطور کلی هر آنچه مستحق مدح یا ذم در نظر عقول و مجاریعادات است،مورد نزاع نیست؛چون عقل این امور را درک میکند،هرچند شریعتینرسیده باشد؛بلکه مورد نزاع حسن و قبح در پیش خداست؛به معنای اینکه فاعلعملی در حکم الاهی عاجلا مستحق مدح یا ذم باشد و یا آجلا مستحق ثواب وعقاب باشد و مبنای تعرض نسبت به ثواب و عقاب،افعال عباد است.
(فیومی،2002:506/4 و 507) از این توضیحات معلوم میشود اظهارات فاضل قوشچی در شرح خود بر کتابتجرید الاعتقاد که معتقد بود جزم عقلا نسبت به حسن و قبح برخی اعمال به معنایملائمت و منافرت با غرض یا به معنای صفت کمال و نقص نفسانی است و این موردنزاع نیست؛بلکه مورد نزاع در باب استحقاق مدح و ثواب یا ذم و عقاب از دیدگاهشارع مقدس اسلام است و اشاعره منکر آن هستند که عقل بتواند بهطور مستقل بهچنین امری پی ببرد."