خلاصة:
مراحل تاریخی این حرکت دشوار می‌نماید چراکه به طور آشکار هم‌پوشی‌های فراوانی دارند. در نگاه نخست به روند شکوفایی و تحول فرهنگ و تمدن اسلامی،تعارض عقل و نقل و عقلانیت و سنت به گونه‌ای جلوه می‌کند که در نظر کسی که در بررسی خود از سطح به عمق نمی‌رود تقابل تضادگونه‌ی این دو فریبنده است. حال آن‌که کندوکاوی دقیق‌تر آشکار می‌سازد که آن‌چه اصحاب عقل و نقل را در پاره‌ای از مقاطع تاریخی در برابر یکدیگر قرار داده است تعارض در ماهیت مفاهیم عقلی و نقلی نیست،بلکه نوع تمسک به هریک،به‌ویژه پای‌بندی شدید به نقل و سنت بوده که چنین نزاعی را سبب شده است.در این مقاله در صدد تبیین و تحلیل دو نکته برآمده‌ایم:نخست،از تأثیر تاریخی عقل و نقل در شکل‌گیری تمدن اسلامی،و سپس از فرازونشیب روند واگرایی و همگرایی تفکر عقل‌گرا و نقل‌گرا سخن خواهیم گفت.حرکات تاریخی مزبور را در جریان نضج گرفتن تمدن و فرهنگ اسلامی از سه چشم‌انداز،مرحله‌ی تقابل و تعارض،مرحله‌ی همزیستی و تضارب،و مرحله‌ی همگرایی و تعاطی عقل و نقل،مورد بحث قرار داده‌ایم،هرچند،تحلیل آن‌ها در قالب
ملخص الجهاز:
"(5831،262) اهمیت پاسخگویی نقادانه به پرسش‌هایی که در این پژوهش آمده،بخش مهمی از تلاش‌های متفکران اسلامی را در گذشته و حال به خود اختصاص داده است،و در دوران معاصر نیز به دلیل گرایش روزافزون دنیای اسلام به عقل و اندیشه‌ورزی و هجوم انبوه تفکرات و اندیشه‌های نوین حقوقی،سیاسی،اقتصادی،اجتماعی،و فلسفی به حوزه‌ی تفکر اسلامی،به‌ویژه با تکیه بر این حقیقت که پیشرفت علم و اندیشه و تفکر فلسفی ذره‌ای از اهمیت و محوریت منابع نقلی نمی‌کاهد و نقل و سنت همچنان پایه و اساس رشد معنوی و علمی دنیای اسلام است،ضرورت پرداختن به این بحث و تثبیت روند تعامل و تضارب عقل و نقل بیشتر احساس می‌شود.
به طور کلی پویش تاریخی عقل و نقل در جریان نضج گرفتن تمدن و فرهنگ اسلامی را از سه چشم‌انداز می‌توان مورد بحث قرار داد،هرچند تحلیل آن‌ها در قالب مراحل تاریخی این حرکت دشوار می‌نماید چراکه به طور آشکار هم ؟؟پوشی‌های فراوانی دارند شاید گذشت قرن‌ها و دهه‌های بسیار لازم بوده است تا تمدن اسلامی و دنیای اسلام به آن حد از رشد و پویایی و اندیشه‌ورزی برسد که عقل و نقل را در کنار یکدیگر نهاده و در مسیر کمال مادی و معنوی جوامع از آن‌ها استفاده کند که البته هنوز آن حد از همگرایی و تضارب منطقی که بر اساس موازین وحیانی از همگرایی عقل و نقل انتظار می‌رود در میان روشن‌فکران مسلمان به چشم نمی‌خورد."
(
, 
, 
)
