خلاصة:
کشمکش های نظامی صفویه عثمانی که با انعقاد معاهده صلح آماسیه(962 ه.ق)به گونه ناپایداری پایان یافته بود،در دوره محمد خدابنده از سر گرفته شد.عثمانی ها در این برهه لشکرهای فراوانی به نواحی قفقاز و آذربایجان روانه کردند و به رغم ایستادگی سپاه ایران در برابر آنان که گاه به شکستشان نیز می انجامید،در تصرف کوتاه مدت بخش هایی از قلمرو ایران توفیق یافتند.منابع عثمانی از این جنگ ها بسیار سخن گفته اند.برای نمونه،موضوع ویژه تاریخ عثمان پاشا،نبردهای همین دوره است.این نوشتار با تکیه بر این منبع و تطبیق اطلاعات آن با دیگر منابع ایرانی و عثمانی،شرحی انتقادی از این لشکرکشی ها عرضه و پی آمدهای آنها را تحلیل و ارزیابی می کند.
ملخص الجهاز:
"نویسنده در گزارش فتح شیروان،هدف از نوشتن رساله را«بیان احوال لشکرکشیشرق و جنگهای عثمان پاشا در شیروان و دربند به اختصار»اعلام میکند تا کسانی کهدر آینده خاطرات لشکرکشیهای مراد سوم را به«دیار عجم»میخوانند،او(مؤلف تاریخاین جنگها)را نیز از ادعای خود بیبهره نگذارند2.
مؤلف پس ازشرح سفر دربند،به توصیف جغرافیای دربند و ویژگیهای اقوام ساکن در آن میپردازد وچگونگی بناهای تاریخی و زیارتگاههای دربند را در این بخش از تاریخ خود شرح میدهدو از حضور اقوام شافعی،شیعی(محبان قزلباش)و کفار ساکن در این مناطق و چگونگیروابط آنان با سپاه عثمان پاشا سخن به میان میآورد2.
حاکم این شهر،پیادهاوغلو ابراهیمخان،بنابر تاریخ عثمان پاشا پیش از آمدن لشکر عثمانی،شهر را ویران کردو همراه سپاه و رعایای خود گریخت مؤلف میگوید:«شهر را چنان ویران کرده بودند کهگویی صد سال ویرانه بوده و به لانه شوم بوم بدل شده بود...
تاریخ عثمان پاشا مدعی است که لشکریان از سردار خود برای غارت شهر دستورینگرفته بودند و عثمان پاشا در جلوگیری از غارت بسیار کوشید و حتی شماری از غارتگرانرا نیز مجازات کرد6،اما تنها چند ماه پس از آن،غارت و قتل عام دیگری با وسعت وشدتی بیشتر رخ داد.
s،a?saP namsO i-hiraT تاریخ پچوی مینویسد این قتل عام به خونخواهی چند تن از سپاهیان عثمانی به دست مردم تبریز و به دستورعثمان پاشا صورت گرفت،اما سردار مدتی بعد،از کردهاش پشیمان شد و دستور امان داد.
ازاینرو،مخالفت خود را با حاکمیت فاتحان در فرصتهای مختلف ابرازمیکردند،چنانکه به گفته منابع،حمایت شهرنشینان از سپاه صفویه و قتل سپاهیانعثمانی،مسبب قتل عام روزهای نخستین بود و استقبال مردم تبریز از شاه عباس اول و درپی آن قتل عام سپاهیان عثمانی مقیم تبریز،مؤید دیگر این دعوی است3."