خلاصة:
تاریخ سلانیکی،از مهمترین متون تاریخی عثمانی است که مصطفی افندی سلانیکی در اواخر سدهء دهم هجری نگاشته است.این اثر،وقایع دورهای 37 ساله را شامل میشود(1008-971 ق.).دورانی که روابط دو کشور ایران و عثمانی پرتنش و همراه با جنگهای طولانی و برهههای کوتاه صلح و آرامش بوده است.تاریخ سلانیکی،جدای از اهمیتی که برای تاریخ عثمانی و اروپا دارد،از منظر تاریخ ایران عصر صفوی نیز،از جهات مختلف دارای اهمیت است.از جمله:حضور خود سلانیکی در برخی اردوکشیهای عثمانی به مرزهای ایران، انتصاب وی در مقام مهماندار حیدر میرزا و مهماندار خاص خان احمد گیلانی و حضور او در دربار عثمانی به هنگام ضیافت ایلچیان ایران در دیوان عالی و آگاهی از کم و کیف مذاکرات نمایندگان دو کشور. مقالهء حاضر تلاش دارد با طرح برخی مسائل مربوط به روابط صفویان و عثمانیان در خلال سالهای 1008-971 ق. اهمیت و جایگاه تاریخ سلانیکی را در مطالعات مربوط به تاریخ ایران عصر صفوی تبیین کند.
ملخص الجهاز:
"از جمله حضور او در دیوان عالی،شرفیابی نزد سلطان مراد سوم،مراسم جشن ختنه سوران او و در نهایت دربارهء بیماری و مرگ وی در عنفوان جوانی مینویسد:«فرمان فرمای مملکت شرق،شاه عباس که برای حفظ و استحکام صلح میان دو کشور فرزند برادر و سپهسالار دولت خود،به نام حیدر میرزا را که با عز و شوکت به سدهء سعادت مدار پادشاهی فرستاده بود،از ایام طفولیت مورد اکرام و احترام قرار گرفته؛کمکم تربیت شده و به سن جوانی رسیده؛قد کشیده و سرافراز شده بود؛سرانجام آسیب روزگار به او امان نداده به خاک هلاک انداخت.
سلانیکی پس از مرگ حیدر میرزا،خوشبختانه عهدهدار منصب مهمانداری یک شخصیت مهم دیگر،به نام خان احمد گیلانی نیز بود و آگاهیهایی که راجع به او در اثر خود آورده،بسیار بیشتر از مطالبی است که دربارهء حیدر میرزا گزارش کرده است؛ آگاهیهایی که به هیچ رو در منابع عصر صفوی نمیتوان یافت.
در این زمینه مینویسد: «در اوائل ذیحجه سنهء مرقومه[999]وکیل سلطنت و سفیر حاکم گیلان،خان احمد که حسام الدین تاجر باشد،به دیوان عالی آمده و نامه و پیشکش خود را آورده،در جوف کیسهء مختوم با دستخط خان مومی الیه با مکتوب دفتر شده نوشته،عرض نیاز کرده بود که نصف برگزیدهء مملکت خود را که در تحت تصرف و حکومت من است،به پادشاه عالم پناه هبه و تملیک مینمایم و باقی دیگر را نیز برای ماندن به من و اولاد من از طرف جناب خلافت مآب منشور و ملکنامه مطالبه مینمایم."