خلاصة:
این مقاله ثابت میکند ملاصدرا با نفی تطابق ذهن و عین و نفی نظریه تجرید صور حسی و خیالی جهت حصول به صور معقول کلی، تبیین جدیدی را پیرامون کلیت مفاهیم عقلی ارائه نموده و بر همین اساس فرایند جدیدی را نیز برای نحوه ادراک کلیات ارائه میکند. از نظر ملاصدرا کلیت یک مفهوم عقلی یعنی آنکه اولا، قابل صدق بر کثیرین باشد و ثانیا آنکه مشترک میان اذهان متعدد انسانی باشد و مباحث ناظر بر مثل و اتحاد ذهن با آنها تنها ابزاری هستند که میتوانند این امکان را فراهم نمایند. پس دو عامل مهم و اساسی در ادراک کلیات از نظر ملاصدرا مثل و عقل فعال هستند و ذهن در این میان صرفا نقشی انفعالی دارد. از این رهگذر در این مقاله جایگاه معرفتشناختی ایندو در دیدگاه ملاصدرا تبیین میشود و فرایند ادراک کلیات از نگاه وی نیز مشخص میگردد.
ملخص الجهاز:
"پسادراک عقلی و ادراک کلیات از نظر ملاصدرا چیست؟بعبارت دیگر،دو نظریه تجرید و اتحاد ماهوی ذهن وعین،نظریات متداولی نزد حکیمان قبل از ملاصدراهستند که چارچوب دیدگاه آنها در باب کلیات وادراک عقلی را شکل میدهند اما ملا صدرا با رد ایندونظریه،در مقابل این سؤال مهم قرار میگیرد که ادراکعقلی و ادراک کلیات از نظر او چگونه انجام میشود؟ویژگیهای چنین ادراکی چیست؟و اگر هرسه مرحلهادراک از نظر او مجرد هستند پس مناط تمایز ادراکعقلی از ادراک حسی و خیالی در چیست؟پاسخ بهاین سؤالات مهم که در واقع بازخوانی مجدد دیدگاه(16).
مثل و بین الاذهانی بودن مفاهیم کلی از نظرملا صدرا تا اینجا مشخص شد که ملا صدرا همگام با حکیمانپیشین ملاک تمایز صورت عقلی را از صورت حسیو خیالی در کلیت آن میداند ولی برخلاف ایشان کلیتاین مفاهیم را ناشی از سعه و احاطه وجودی آنهانسبت به مصادیق مادیشان میداند و این سعه وجودیرا در مفاهیم مذکور نیز ناشی از اتحاد نفس با مثلماهیات نوعیه در مرتبۀ ادراک عقلی میداند.
ملا صدرا وجود صوری را که همان وجود ادراکی است،به سه ساحت عقل و خیال(عالم مکتفی)و حس(عالم ناقص)تقسیم میکند(همان،ج 3،ص 543-540)ولی در برخی مواضعنیز عالم حس و خیال را یکی دانسته و وجود صوری را به دوساحت تقسیم میکند(همان،ج 3،ص 545-544)اما بهر رومسئله مهم برای ملا صدرا آن است که از نظر وی یک تفاوتاساسی میان ادراک عقلی و غیرعقلی وجود دارد و آنهم اینکه ادراکعقلی باید بین الاذهانی و مشترک میان انسانها باشد ولی ادراکحسی و خیالی میتوانند به تعدد نفوس انسانی متعدد باشند."