خلاصة:
« خطبه البیان »نام یکی از خطبه های منسوب به مولا علی (ع) است که درباره صحت انتساب آن به امام در طول تاریخ دیدگاه های مختلفی وجود داشته است . در این خطبه کلمات آغاز می شود و به شرح حال ایشان به « انا » مسجعی بر زبان حضرت جاری شده که با ضمیر عنوان ولی و انسان کامل در حالت فنای فی الله اشاره دارد . از این رو، این خطبه به شطحیات اهل تصوف شباهت دارد و همواره از یک سو مورد توجه صوفیان و فرقه های شیعه و باطنیه، و از سوی دیگر، مورد مخالفت مخالفان تصوف بوده است ، که صحت انتساب آن را رد کرده اند. در این مقاله ابتدا کتاب شناسی خطبه با تقسیم بندی نوع شناسانه آن معرفی می شود و سپس نسخه شناسی شروح آن از نظر می گذرد . پس از آن، تحلیل تاریخی و نسبت آن با شطحیان اهل تصوف مورد کنکاش قرار می گیرد . برای تحقق این امر، معانی مختلف شطح از م نظر تصوف، و پیشینه شطح گویی در اسلام بررسی شده و دیدگاه روزبهان بقلی و برخی از شارحان این خطبه، نظیر میرشریف نقطوی، دهدارشیرازی، عبدالصمد همدانی، راز ذهبی، میرزای قمی و ... نیز آمده است . در پایان با استناد به نظرات افراد یاد شده خبطه البیان به مثابه شطح شمرده می شود.
Khutbah al-Bayān" is a sermon ascribed to Imam Alī which consists of a group of rhythmical sentences which begin with the pronoun "I". It describes Imam Alī as a Perfect Man، who is ready to annihilate in God (fanā’). Since "Khutbah al-Bayān" is similar to the Sufis' ecstatic utterances (shaths)، it has been welcomed by the followers of the esoteric sects of Islam، some groups of Shi‘ites and Sufis. On the other hand، there are some other Muslims، specially the opponents of the Sufis، who do not recognize in the originality and authority of this sermon. Therefore، there have been diverse viewpoints about "Khutbah al-Bayān" in the Muslim world. This essay begins with a bibliographical account of the "Khutbah al-Bayān" in accordance with typological divisions; it then، surveys the different versions of the sermon and finally deals with the history of the "Khutbah" and its relation with the shaths. In doing so، this essay tries to explain the multiple meanings of the shaths and observe the background of this concept in Sufism. Therefore the viewpoints of Rūzbihān Baqlī other of the exegetes of the "Khutbah" such as Mīrsharīf Nuqtawī، Dihdār Shīrāzī، ‘Abd al-Samad Hamadānī، Rāz Dhahabī and Mīrzā Qumī are mentioned. Finally، this essay comes to this conclusion that "Khutbah al-Bayān" could be treated as a shath.
ملخص الجهاز:
ابونصر سراج عارف قرن چهارم هجری در کتاب اللمع فی التصوف در «باب فی معنی الشطح و الرد علی من انکر ذلک برأیه » پیش از روزبهان شطح را حرکت اسرار اهـل وجـد می داند و در تعریف آن علاوه بر آسیاب ، نهر باریکی را مثال می زند که از آب لبریز شـده و آب از کناره هایش بیرون می ریزد و شطح را به سان آبـی در نظـر مـی گیـرد کـه از نهـر دل 1 صوفی بیرون می ریزد: «شطح مانند آب سرشاری است که در جوئی تنگ ریخته شود و از دو سوی جوی فرا ریزد و خرابی کند.
روزبهان پس از تعریف معنای لغوی و عرفـانی شـطح کـه در فـصول پیـشین از نظـر گذشت ، شطح صوفیان را چون قرآن و حدیث از متشابهات می داند و آن را در کلام پیغمبر «نمودن اسرار مکاشفات صفاتی در رسوم افعال و غایت عـشق مـی دانـد»٣ و خـاطر نـشان می سازد که هر دو متشابه ربانی و نبوی برای امتحان مؤمنان امت است ، تـا بـه ظـاهر اقـرار کنند و تفتیش باطن نکنند و در تشبیه ، خیال و تعطیل صفات به انکار متشابهات در نیافتنـد.
بنابراین ، از نظر قیصری خبطةالبیان در عین اینکه در حالت محو و غلبۀ وحدت بر زبان علی (ع ) جاری شده و بلافاصـله پـس از رجوع ایشان از حال وحدت به کثرت ، به جای اظهار ربوبیت ، اقـرار بـه عبودیـت بـه گـوش می رسد، اما نمی توان نام شطح بر آن نهاد، چرا که این خطبه حاصل اعطای حق اسـت .