خلاصة:
شعر تعلیمی از لحاظ ویژگیهای فنی با شعر برخاسته از احساس و خیال متفاوت است. قالب آن شعر، و محتوای آن علم است. نه عنصر خیال و عاطفه شعر را داراست و نه گستردگی و دقت علم را؛ اما این بدان معنا نیست که خالی از فایده نیز هست؛ زیرا اولین و اصلی ترین ویژگی آن، حفظ و نگهداری علوم از آفت فراموشی است. میراث قدیم ادبیات عربی دربردارنده این نوع از انواع شعر نیست و باید ریشه های آن را در دوران امویان جستجو کرد. شاعران و علمای عصر عباسی با استمداد از منظومه های اموی و به فضل اطلاع یافتن از گنجینه های ادبی و علمی ملتهای دیگر، باعث شکوفایی شعر نظم شدند. شمار منظومات بسیار است تا جایی که فهرست آنها توسط مجلدی بزرگ قابل ذکر است.
ملخص الجهاز:
"هرچند بیشتر صاحبنظران نامبرده،شعر تعلیمی را زاییده ادبیات عباسی میدانند، باید به این نکته اشاره کرد که عصر اموی در کنار ارجوزههای لغوی در بردارنده اشعار تعلیمی نیز هست؛به عنوان مثال،دیوان امیر خالد بن یزید بن معاویه لقب به حکیم آل مروان(ف 90 ه)در زمینه علوم عقلی(ریاضیات و طبیعیات)با عنوان«فردوس الحکمه»که بالغ بر 2600 بیت است در موضوع علم کیمیا(شیمی)سروده شده است6 (المسعودی، 1948:258/4)؛ولی باید گفت که در عصر عباسی7 بیشتر ادیبان و علماء و شاعران به سوی شعر نظم میل کردند و در نتیجه آن پدیده ادبی مهمی همچون متون منظوم (منظومات)به شکوفایی رسید(علی محمد،1417).
ب-منظومهای که نظم متن منثور نیست،بلکه از ابتدا در موضوع معینی به نظم در آمده است؛مانند«المنظومه النحویه»خلیل بن احمد فراهیدی(ف 175 ه) (الفراهیدی،2000)؛ارجوزه اسحاق بن خلف بهرانی(نحو)(الحصری،1953:720/2)؛ ارجوزه کسایی(ف 189 ه)(نحو)(ابن الجراح،بیتا:26)؛منظومه حکم بن عمرو بهرانی (جانورشناسی)(الجاحظ،1967:80/6)؛منظومه«ذات الحلل»ابان بن عبد الحمید لاحقی10 (آغاز خلقت و منطق)(الخطیب البغدادی،1997:47/7)؛مزدوجه رقاشی(ف 207 ه)(لهو و مجون)(ابن المعتز،2002:206)؛ارجوزه«الصادح و الباغم»ابن هباریه(ف 504 ه)(در دو هزار بیت با موضوع حکمت و اخلاق و سیاست به اسلوب کلیله و دمنه)و نظم کتاب «کلیله و دمنه»با عنوان«نتائج الفطنه فی نظم کلیله و دمنه»توسط وی(الصفدی،2000 :119/1)؛مزدوجه محمد بن ابراهیم فزاری(اخترشناسی)(همان،251/1؛ابن الندیم، بیتا:332)؛منظومه جرمی(تاریخ)(ابن الأثیر،1987:396/5)؛مزدوجه«المحبره»علی بن جهم(ف 249 ه)(تاریخ خلقت آدم تا عصر ناظم)(ابن الجهم،بیتا:157 و 227)؛مزدوجه ابن معتز(ف 296 ه)(تاریخ حوادث دورانش)(ابن المعتز،1961:481)،و نیز ارجوزه«ذم الصبوح»وی(مجون)(ابن الندیم،بیتا:130)؛منظومه بشر بن معتمر معتزلی(ف 210 ه) (عقاید معتزله)11 (الجاحظ،1967:284/6-291)؛الفیه و منظومات پزشکی منسوب به ابن سینا(ف 428 ه)(البابا،1984)،و نیز«المزدوجه»(منطق)وی(ابن سینا،1405:1-18)؛ «المقصد الجلیل فی علم الخلیل»ابن حاجب(عروض)،(ابن العماد،1989:234/5)و همچنین«القصیده الموشحه بالأسماء المؤنثه»وی(مؤنثهای سماعی)(همان،234/5)؛ ارجوزه احمد بن منصور یشکری(ف 370 ه)(نحو)(السیوطی،1361:123/1؛ الطناحی،2002:139/1)؛«ملحه الإعراب و سنخه الآداب»(نحو)تالیف قاسم بن علی حریری(ف 516 ه)صاحب مقامات مشهور(السیوطی،1964:259)؛ارجوزه احمد بن عبد العزیز شنتمری(نحو)(همان،325/2-326)؛ارجوزه حسین بن احمد بن خیران بغدادی (ف 600 ه)(نحو)(همان،531/1)؛منظومه«المقصور و الممدود»(صرف)تألیف ابن درید (ف 321 ه)(الحموی،1936:136/18)و صدها منظومه دیگر که میتوان آنها را برشمرد."