خلاصة:
اصطلاح «بویاترنج» تنها یک بار در شاهنامه فردوسی به کار رفته است. این اصطلاح بیانگر داستان اسطوره-ای مستقلی است که در شاهنامه نیامده است. با بررسی ادبیات اوستایی، متون پهلوی، روایات فارسی زردشتی و حماسه های شفاهی می توان سه سرچشمه برای این اسطوره در نظر گرفت: 1. اسطوره جمشید و آسن خرد که در آن جمشید، آسن خرد ربوده شده توسط اهریمن و دیوان را از دوزخ/ شکم اهریمن بازمی گرداند. 2. اسطوره جمشید و تهمورث که در آن جمشید برای بازگرداندن تهمورث که توسط اهریمن بلعیده شده، دست در تن دوزخی او فرو می برد و تهمورث را بیرون می کشد، اما دست او پوسیده می شود و بوی بد می گیرد و با گمیز درمان می شود. 3. اسطوره ای در حماسه های شفاهی که در آن دست رستم در اثر فرو بردن در شکم دیو سپید بوی بد می گیرد و او همواره ترنجی طلایی پر از بوی خوش در دست دارد. در این مقاله با توجه به این سه سرچشمه، بنیادهای اسطوره ای بویاترنج بازشناسی ، و سپس این اسطوره بازسازی شده است.
ملخص الجهاز:
"چنین داد پاسخ که دست خرد#ز کردار آهرمنان بگذرد ز شمشیر دیوان خرد جوشست#دل و جان دانا بدو روشنست گذشته سخن یاد دارد خرد#به دانش روان را همی پرورد خرد باد جان تو را رهنمون#که راهی درازست پیش اندرون (شاهنامه:2496/292/7-2499) در یکی از روایات فارسی زردشتی،کتاب وصف امشاسپندان آمده است که اهریمن و دیوان خرد جمشید را میدزدند و پس از آن او به دست ضحاک اره میشود: چو بر سال هفتصد گذشته چنون#که شیطان رهی یافت آمد برون بیامد چو در پیش جمشید شاه#خرد از تنش برد از آیین[و]5 راه به جمشید کرد آن زمانی دشمنی#که او کرد بسیار کبر و منی پس آنگاه ضحاک آمد پدید#به کینه میانش به اره برید (روایات داراب هرمزدیار:28/172/2-31) این روایت بازماندهای از دزدیده شدن آسنخرد،و در واقع حلقۀ پیوندی است تا دزدیده شدن و بازگرداندن آسنخرد به دزیده شدن و بازگرداندن فره ایزدی دگرگون شود.
ابر آن الم (روایات داراب هرمزدیار:21/314/1-22) بنابراین کردارشناسی اهریمن را میتوان در نمودار زیر نشان داد: (به تصویر صفحه مراجعه شود) پس از کردارشناسی اهریمن و دیوان در دزدیدن خرد،فره،نور،روح و پادشاه با توجه به پیشینههای آن و نشانههایی که در شاهنامه از خود به جای گذاشته است،این اسطوره را میتوان اینگونه بازسازی کرد: نتیجه کاوس در سرزمین دوزخی مازندران گرفتار دیو سپید شده و نور چشمهای خود،نماد آسنخرد و فره ایزدی را از دست داده است."