فلسفه احکام در قرآن مقالة

هر حکم و دستوری که در قرآن آمده است، فلسفه ویژه‌ای دارد که از دیرباز اندیشه مفسّران و فقهای اسلامی را به خود جلب کرده است. در مقاله حاضر، نخست واژه‌ها و اصطلاحات »فلسفه«، »غرض«،»غایت«، »فلسفه حکم»، »علّت حکم« بازشناسی شده و با اشاره‌ای به پیشینه شناخت فلسفه احکام؛ آراء مخالفان تحقیق در فلسفه احکام مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. توجه به فلسفه احکام در تفاسیر، پیشینه طرح فلسفه احکام در فقه، کاربرد فلسفه احکام در اصول فقه و فقه از جمله بحثهایی است که در این مقاله به تفصیل آمده است. نویسندگان با ذکر مصادیقی از آیات قرآن، برخی از فواید شناخت فلسفه احکام را، ایجاد انگیزه مضاعف در میدان عمل، کارآیی فلسفه احکام در مباحث کلامی و شناخت ابعاد اعجاز وحی برشمرده‌اند و روشهای دست‌یابی به فلسفه احکام را از طریق تصریح آیات، تناسب آیات، اسباب نزول، روایات، عقل، علوم‌تجربی و دریافتهای عملی و مقایسه نسبت میان احکام دانسته‌اند. در پایان، مصادیق و نمونه‌های فقهی و قرآنی فلسفه احکام آمده است. نویسندگان معتقدند برپایه مطالعه آیات قرآن، برخلاف تصور رایج در آیات قرآن، بیشتر از روایات، به فلسفه احکام توجه شده است. البتّه این در صورتی است که سخنان صحابه و روایات ضعیف را معتبر ندانیم.

2. کسانی که اصل تعقل و تفکر واجتهاد را پذیرفته اند، ولی در خصوص شناخت فلسفه احکام، براساس تجربه به این نتیجه رسیده اند که شناختها و اظهارنظرها درزمینه فلسفه احکام، معمولا متکی به نظریه های علوم تجربی است واز آن جا که تئوریها و دریافتهای تجربی در طول زمان تغییر و تحول می پذیرند و چه بسا با پیشرفت دانش، برخی نظریه ها باطل اعلام می شود، اساس قراردادن این آرا برای بیان فلسفه احکام، قابل اعتماد نیست، زیرا با باطل شدن یکی ازآن نظریات، فلسفه احکام الهی در ذهن مردمان زیر سؤال می رود و مایه شک آنان در اساس باورهای دینی می شود و چه بسا توده ها نتوانند میان فلسفه واقعی احکام و آنچه تاکنون به عنوان فلسفه احکام معرفی شده، فرق بگذارند! شناخت ابعاد اعجازی وحی قرآن از زاویه های گوناگونی معجزه است که یکی ازآن زاویه ها، زاویه علمی و واقع بینی آیات وحی است، زیرا قرآن در زمانی انسان را به ارزشها فراخوانده و حلالها و حرامها و قوانین مدنی واجتماعی را برای ایشان بازگفته که دانش محدود بشر به او اجازه دریافت ضرورت و اهمیت آن فرمانها را نمی داده است وامروز در پرتو شناختهای تجربی و علمی، فلسفه بسیاری ازآن احکام روشن شده و آشکارتر نیز خواهد شد و چه بسا این یکی از جلوه های آن آیاتی باشد که خداوند هماره وعده ظهور و تجلی نوین آن را داده است: (سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انه الحق) فصلت/53 به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم، تا برای آنان آشکار گردد که حق اوست.