خلاصة:
پس از معرفی منابع ایرانی،ماوراء النهر را در دو بخش تاریخ سیاسی نظامی و تاریخ دیپلماسی در تاریخ معاصر ایران در این منابع پی میگیریم.تاریخ سیاسی و نظامی را از دو منبع مهم دورهء قاجار یعنی ناسخ التواریخ و دنبالهء آن را از تاریخ منتظم ناصری تنظیم کرده و تاریخ دیپلماسی ایران و ماوراء النهر را از گزارش گارگزاران دولتی.در هربخش نخست به معرفی منبع و مختصری از شرححال مؤلف اثر و پس از آن مطالب مربوط به ماوراء النهر را که سعی شده به صورت یک مقاله درآمده و از پراکندگی مطلب در حد مقدور پرهیز شود.در این بخش نخست به معرفی سپهر مؤلف ناسخ التواریخ پرداخته و سپس وقایع مربوط به ماوراء النهر تا حمله روسها به این منطقه را از اثر یاد شده پی میگیریم.
ملخص الجهاز:
"با مرگ آقا محمد خان در قفقاز،اوضاع نابسامان خراسان لاینحل باقی ماند و امرای محلی و بومی هریک به فکر استقلال و تشکیل دولتی بودند و دولت ایران که مشغول جنگهای ماورای ارس بود مجال سرکوبی آنان را نمییافت و همین امر فرصتی را برای امرای محلی فراهم میآورد که هرچندی طغیان کنند و در این طغیان از خانات ماوراء النهر هم طلب کمک کنند و محمد رحیم خان پسر عوض ایناق که حکومت خوارزم داشت،بیش از دیگران تمایل به خراسان از خود نشان میداد و فریاد امرای قرائی و...
ذکر حدود خوارزم و فرمانگزاران آن مملکت: فرمانروایان خوارزم را از عهد صفویه تا زمان سلطنت ناصر الدین شاه بیان میکند بهویژه زمان حکومت هریک از آنان را در عهد قاجار با ذکر تاریخ و ایام حکومتشان بدین شرح بیان میکند: ایلتزر خان پسر عوض ایناق بن محمد امین از 1210-1212 ق/1795-1797 ق(2 سال) محمد رحیم خان برادر ایلتزر خان از 1212-1239 ق/1797-1824 م(27 سال) الله قلی خان پسر محمد رحیم خان از 1239-1257 ق/1824-1841 م(18 سال) رحیم قلی خان برادر الله قلی خان از 1257-1262 ق/1841-1846 م(5 سال) محمد امین خان فرزند الله قلی خان از 1262-1271 ق/1846-1855 م(10 سال) (3/1245-1247) ادامهء مطالب ناسخ التواریخ به لشکر کشیدن خان خوارزم به مرو و سرخس (3/1247-1248)جنگ خان خوارزم با حسن سبزواری(3/1248-1251 ق)مقاتله خان خوارزم با لشکر خراسان و سرخس و قتل خان خوارزم(3/1251-1253)،آوردن سرخان خوارزم به تهران(3/1254)."