خلاصة:
مفسر هنگام تفسیر خالی الذهن نیست، بلکه از دانستههایی برخوردار است. هدف این مقاله بررسی مجاری تاثیر پیشدانستههای مفسر در تفسیر قرآن است. به این منظور با در نظر گرفتن ماهیت عمل مفسر و بررسی تفاسیر قرآن، وجوه روای تاثیر پیشدانستهها در تفسیر شناسایی خواهد شد.
پیشدانستههای مفسر را از جهات مختلف میتوان دستهبندی کرد. برخی پیشدانستهها بدیهی و برخی نظریاند. قسم دوم خود به پیشدانستههای ابزاری، مبنایی و محتوایی تقسیم میشوند. از منظر دیگر برخی پیشدانستهها با ظواهر آیات هماهنگاند و برخی ناهماهنگ.
مهمترین وجوه روای تاثیر پیشدانستههای تفسیر عبارتاند از: ابزار بودن برای تفسیر، در اختیار نهادن مبانی و نیز قواعد تفسیر، قرینه بودن برای فهم آیات، شناساندن فضای نزول و فضای سخن، مسئله سازی و گسترش زاویة دید مفسر و نقش تاییدی و تبیینی برای محتوای آیات.
ملخص الجهاز:
"به صورت طبیعی از آنجا که معرفتبخشی علوم نظری متفاوت است، کاربرد آنها نیز در تفسیر متفاوت خواهد بود؛ به این معنا که نقش معارف نظری قطعی با معارف نظری غیر قطعی در فهم آیات یکسان نیست و برای بررسی این امر باید به اصول عقلایی فهم مراجعه و ملاحظه کرد عقلا کدام بخش از این معارف را به مثابة قرائن کلام در انتقال مقاصد خود به کار میگیرند که در نتیجه لحاظ آنها در مرحلة فهم متون از جمله فهم قرآن لازم است.
مثلا خداوند خطاب به ایشان میفرماید: «فإن کنت فی شک مما أنزلنا إلیک فسل الذین یقرءون الکتاب من قبلک لقد جاءک الحق من ربک فلا تکونن من الممترین»(یونس: 94) اگر این آیة شریفه خطاب به فردی معمولی بود که تردید وی دربارة مطالبی که برایش بیان شده امری مردود نبود، آیه را بر ظاهرش حمل میکردیم؛ ولی از آنجا که مخاطب آیة شریفه پیغمبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) است و با شناختی که از ایشان داریم میدانیم برای آن حضرت هیچ شکی در آنچه برایشان از سوی خدای متعال نازل شده وجود نداشته ـ و اساسا با توجه به اینکه وحی از سنخ اموری نیست که گیرندة آن در حقانیت آن شک کند ـ دست از ظاهر آیه برمیداریم و میگوییم هرچند به ظاهر خطاب متوجه آن حضرت است، در حقیقت مقصود ایشان نیست، بلکه مقصود کسانی هستند که در حقانیت آنچه بر پیامبر نازل میشود تردید دارند و خدای متعال در حقیقت دلیلی بر حقانیت معارف وحیانی برای منکران آن اقامه کرده است و به اصطلاح خطاب به آن حضرت از باب «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره» (به تو میگویم تا همسایه بشنود؛ به در میگویم دیوار بشنود) است."