در غزلیات موسیقی کناری خاقانی شروانی الأدب والفن

اغلب شاعران با مردم رابطه‌ای صمیمی و عادی داشته‌اند و کوشیده‌اند تا با بهره‌گیری از باورهای آن‌ها به شعر خود صبغة دینی و ملی دهند. یکی از شاعرانی که در این مسیر گام‌های بلندی برداشته و موفق هم بوده، خاقانی است. وجود شمار زیادی از واژگان و اصطلاحات نجومی در اشعار او نشان می‌دهد که شاعر بر نجوم و احکام نجومی احاطة کافی داشته و با فرهنگ عامه و اعتقادات مردم آن روزگاران به خوبی مانوس بوده است. اصطلاحات مربوط به اخترشناسی و نجوم به قدری با اشعار خاقانی آمیخته شده است که بدون شناخت آن‌ها نمی‌توان به زیبایی اشعار او پی برد. بی‌گمان خاقانی بیش از هر شاعر دیگری از مضامین و باورهای نجومی سود برده و همین امر باعث شده است که اشعارش تا حدی پیچیده و مشکل به نظر آید. در این مقاله سعی شده است تمامی اشعار او که به نحوی با اعتقادات عامیانه دربارة نجوم ارتباط دارند، به کمک منابع مختلف بررسی شود و شرح و توضیح لازم در مورد آن‌ها ارائه گردد. در این صورت، درک اشعار نجومی برای خوانندگان دیوان خاقانی آسان‌تر می‌شود و آن‌ها از مراجعه به منابع مختلف بی‌نیاز خواهند بود. مهم‌ترین باورهای عامیانة نجومی دیوان خاقانی عبارت‌اند از: خورشید و لعل، ماه و کتان، سهیل و ادیم، و سعد و نحس ستارگان

"الف ـ غزل‌های مردف: از ۲۶۵ غزل مردف خاقانی بیشتر قافیه‌ها، قافیه‌های مجردند؛ یعنی، حرف یا حروف الحاقی در آنها دیده نمی‌شود؛ چنان که در ردیف‌های فعلی و عبارت‌های فعلی، که شامل ۲۴۶ غزل است قافیه در ۱۹۲ غزل به صورت قافیة مجرد و فقط در ۵۴ غزل به شکل قافیة ملحقه آمده است. برای نمونه به مطلع این غزل توجه کنید: ـ‌ شوریده کرد ما را عشق پری جمالی هر چشم زد ز دستش داریم گوشمالی واژه‌های قافیه، جمالی و گوشمالی است و حروف اصلی قافیه طبق قاعدة ۲ (مصوت + یک یا دو صامت) «ال» است و با پیوستن «ی» (حرف وصل) حرف الحاقی واج‌های مشترک واژه قافیه را افزون‌تر کرده و بدین طریق کمبود ردیف را جبران نموده است. از این تکرارها حدود ۴۸ غزل را ردالقافیه تشکیل می‌دهد که به نظر علمای بلاغت از محسنات شعری محسوب می‌شود؛ هرچند به سبب تکرار فراوان قافیه می‌توان آن را از خصوصیات سبکی خاقانی دانست اما وی در بسیاری از این تکرارها توانسته است با استفاده از آرایة جناس تام از تکرار لفظ به یک معنا جلوگیری کند و با تکرار قافیه مضمون و معنای جدیدی بسازد. خاقانی برای جبران کمبود ردیف از قافیه‌های ملحقه استفاده می‌کند خاقانی در بسیاری موارد با تکرار قافیه، معنی و مضمون جدید می‌سازد / خاقانی برای استحکام شعر و گسترش معانی و مضامین جدید، ردیف‌های فعلی را بر ردیف‌های اسمی و حرفی ترجیح می‌دهد بیشتر قافیه‌ها (نزدیک به ٨٠ درصد) در غزل‌های مردف قافیة مجردند / چکیده اغلب شاعران با مردم رابطه‌ای صمیمی و عادی داشته‌اند و کوشیده‌اند تا با بهره‌گیری از باورهای آن‌ها به شعر خود صبغة دینی و ملی دهند."