خلاصة:
از ریاضیدان و فیلسوفی به نام حسامالدین علی بن فضلالله سالار، گذشته از چند رسالۀ کوچک ریاضی، کتابی به نام جامع قوانین علم الهیئة در مثلثات کروی باقی مانده است که خواجه نصیرالدین طوسی در تألیف کشف القناع عن اسرار الشکل القطاع از آن بهره برده است. با این حال، در منابع کهن از او بهندرت یاد شده و در پژوهشهای جدید نیز آنچه در بارۀ او گفته شده نادرست و متناقض است. برخی از پژوهشگران زمان زندگی او را اوائل قرن ششم و برخی دیگر اواسط قرن هفتم دانستهاند. برخی دیگر نیز، که پذیرفتهاند که جامع قوانین علم الهیئة در نیمههای قرن پنجم تألیف شده است، این اثر را از کسی دیگر گمان بردهاند و زمان زندگی حسامالدین سالار را قرن هفتم هجری دانستهاند. در این مقاله، با تحلیل این اقوال، نشان داده خواهد شد که جامع قوانین علم الهیئة در اواسط قرن پنجم هجری تألیف شده است و نویسندۀ آن نیز کسی جز حسامالدین سالار نیست و اقوال دیگر در این باره نتیجۀ خلط میان او و دو تن دیگر به نامهای حسامالدین منجم و حسامالدین شامی است.
ملخص الجهاز:
کلیدواژهها: حسامالدین سالار، حسامالدین منجم، حسامالدین شامی، علی بن احمد نسوی، نصیرالدین طوسی، جامع قوانین علم الهیئة، مثلثات مقدمه خواجه نصیرالدین طوسی در دو جا از تحریر عربی رسالۀ کشف القناع عن أسرار الشکل القطاع (یا کشف القناع عن أسرار القطاع) (طوسی [1]، صص20 و 27؛ طوسی [2]، صص334 و 336) و در یک جا از تحریر فارسیآن (طوسی [3]، برگهای 19پ – 20ر) از نوشتهای از حسامالدین فضل الله سالار در همین موضوع بدون ذکر نام دقیق آن یاد میکند و نویسندهاش را به تبحر در این فن میستاید هرچند در یکی از این موارد او را به تقصیر در شمارش حالتهای ممکن قطاع سطحی (طوسی [1]، ص20؛ طوسی [2]، ص334) و در مورد دیگر به بیمبالاتی در اثبات قضایا (طوسی [1]، ص27؛ طوسی [2]، ص336؛ طوسی [3]، همانجا) متهم میکند.
در میان محققان معاصر تنها روزنفلد (صص20-21) با توجه به مقدمۀ جامع قوانین علم الهیئة نتیجه گرفته که این کتاب به عمیدالملک کندری تقدیم شده است و بنا بر این تاریخ تألیف آن نمیتواند متأخر بر دوران صدارت این وزیر باشد، اما چون، مرگ حسامالدین سالار را 1262م (661ق) دانسته، برای حل این مشکل به فرض عجیبی متوسل شده و گفته است که این رساله از حسامالدین سالار نیست بلکه نوشتۀ علی بن احمد نسوی است که در قرن پنجم میزیسته و مدتی از زندگی خود را در اصفهان گذرانده است.