خلاصة:
محققان علوم اجتماعی در حوزة دین هنگامی که درصدد برمیآیند که حیطة گسترده و پیچیدهای چون دینداری را در سطحی وسیع و با شیوة پهنانگرانة پیمایشهای اجتماعی مورد بررسی تجربی قرار دهند فقط به تعریف منطقی و مفهومی از دین و دینداری نیاز ندارند؛ بلکه، توجه اساسی آنها به تعاریف عملیاتی برای سنجش و اندازهگیری دینداری است. تعاریف عملیاتی، مفهوم کلی دین و دینداری را به اجزای تشکیلدهندهاش (ابعاد، مولفهها، و معرّف/ شاخصها) جهت انجام پژوهش تجربی تجزیه میکند.
در این مقاله، با واکاوی نظری و تجربی مفهوم دین و دینداری در دین اسلام و علوم اجتماعی تلاش گردید تا ابعاد و مولفههایی که این پدیده را به صورت یک کلیت تجربی یا کلیت تئوریکی شکل داده است، مشخص و معین شود. در این راستا، ابتدا، دین و دینداری با درجهای از انتزاع و براساس سه بعد اعتقادات، احساسات، و اعمال تعریف مفهومی شد. سپس، مولفههای درون هر بعد از دینداری مشخص گردیدند. یعنی، بعد اعتقادی دین به دو مولفة «اصول» و «فروع»؛ بعد عاطفی دین به سه مولفة «تجربة دینی»، «علقة دینی» و «هویت دینی»؛ و بعد رفتاری دین به سه مولفة «اخلاقیات»، «شرعیات» و «عبادات» تقسیم شدند. در پایان، برای ساخت سنجة دینداری در هر یک از مولفههای فوقالذکر، معرّف/ شاخصهای معینی براساس آموزههای اسلام ارائه گردید.
In analyzing the complex issue of religion, social science researchers require an operational definition aside from the logical and conceptual definitions of religion and religiousity. The operational definition is used for explanatory analysis and evaluation of religiousity by social surveys. Operational definition divides the general concepts of religion and religiousity into their parts (dimensions, factors, indicators) for experimental research and analysis purposes.
In this work, the theoretical and experimental conceptions of religion and religiousity in Islam and social sciences are studied. The terms religion and religiousity were first conceptually defined based on the three dimensions of beliefs, emotions, and actions. Then, the factors of each dimension of religiousity were determined. Finally, in order to construct an indicator of religiousity, certain criteria have been presented for each of the factors based on Islamic teachings.