زمینه ها و علل اقتصادی گرایش به فاطمیان در افریقیه و مغرب مقالة

تشکیل خلافت فاطمیان به سال 297 قمری در افریقیه(1) عوامل و زمینه‌های متعددی داشته است. در بین این عوامل، زمینه‌های اقتصادی کم تر مورد توجه قرار گرفته است؛ در حالی که اهمیت آن کم تر از عوامل دیگر نیست. در این مقاله اوضاع اقتصادی و نقش آن در تشکیل خلافت فاطمیان بررسی می‌شود. برخی از عوامل اقتصادی تأثیر گذار بر تشکیل خلافت فاطمی، به اوضاع افریقیه و مغرب در نیمه‌ی دوم قرن سوم قمری و بخشی به عملکرد فاطمیان در دوران دعوت و قیام باز می‌گردد که در این مقاله هر دو دسته عوامل مورد بررسی قرار می‌گیرد.

"برخی از عوامل اقتصادی تأثیر گذار بر تشکیل خلافت فاطمی، به اوضاع افریقیه و مغرب در نیمه‌ی دوم قرن سوم قمری و بخشی به عملکرد فاطمیان در دوران دعوت و قیام باز می‌گردد که در این مقاله هر دو دسته عوامل مورد بررسی قرار می‌گیرد. (10) ظاهرا والیان افریقیه اهتمامی به اصلاح اقتصادی آن نواحی نداشتند، اما بعد از آن‌که شورش‌های خوارج و دیگر مدعیان قدرت در آن منطقه فروکش کرد، تلاش‌هایی برای بهبود و اصلاح وضع اقتصادی در دوره‌ی محمد بن اشعث، والی عباسیان (143 ـ 148ق) انجام گرفت، ولی عمر این اصلاحات کوتاه بود. ابن عذاری بیان می‌دارد: در سال 293 قمری وقتی ابوعبدالله‌ به شهر بلزمه و طبنه دست یافت مالیات‌هایی که جمع‌آوری شده بود نزد او آوردند، وی از مأموران مالیاتی پرسید: این اموال چیست؟ پاسخ دادند: این‌ها خراج عشر است. (39) منابع به موضع‌گیری ابوعبدالله‌ در برابر سیاست مالی و اقتصادی عبید الله‌ مهدی بعد از به خلافت رسیدن او و به خصوص شیوه‌ی وی در جلب یاران با اعطا و بخشش‌های زیاد اشاره‌ای نمی‌کنند، ولی می‌دانیم این تصرفات یکی از اسباب اصلی اختلافات آن دو بود که سرانجام به تیرگی روابطشان انجامید؛ ابوعبدالله‌ که این شیوه را صحیح نمی‌دانست به مهدی می‌گفت: اعطای اموال به شیوخ زمینه‌ساز فساد آنان می‌شود. در واقع، نظریه‌ای که قاضی نعمان در کتاب دعائم الاسلام(48) و کتاب الهمة فی آداب اتباع الائمه(49)در مورد خمس اموال بیان می‌دارد مبتنی بر عملکرد پیروان مذهب اسماعیلی در طول دوران ستر و قیام در افریقیه و مناطق دیگر است."