خلاصة:
فعالیت اسماعیلیان در اصفهان، از قرن سوم هجری آغاز شد. اطلاعات مربوط به این
فعالیتها تا نیمهی دوم قرن پنجم، تاریک و مبهم است. در این قرون احمد بن حسین،
معروف به دندان و ابوحاتم رازی، در منابع مرتبط با اسماعیلیان این شهر معرفی شدهاند.
اوج فعالیتهای اسماعیلیان در اصفهان در عهد سلجوقیان است. دو داعی نامدار
این دوران، عبدالملک بن عطاش و فرزندش احمد، رهبری اسماعیلیان را در اختیار
داشتند. در دوران عبدالملک اصفهان مرکز فعالیت اسماعیلیان بود.
در این مقاله ضمن بررسی تلاشهای اسماعیلیان در اصفهان، ارتباط آنان با فاطمیان
مصر، اسماعیلیان نزاری الموت و علمای اهل سنت شافعی و حنفی بیان گردیده است؛ و
در پایان، رجالی که اسماعیلیان اصفهان ترور کردهاند، معرفی گردیدهاند.
ملخص الجهاز:
"اوضاع نابهسامان خلافت، دگرگونیهای بزرگ اجتماعی و اقتصادی قرن پنجم، گسترش دعوت فاطمیان در نواحی تحت سلطهی عباسیان در اوایل و اواسط این قرن، کشته شدن خواجه نظام الملک، بزرگترین دشمن اسماعیلیان، و جنگهای دایمی بین برکیارق و محمد و اوضاع نسبتا مغشوش ممالک سلجوقی، زمینه را برای گسترش دعوت اسماعیلیان در اصفهان، مرکز سلجوقیان، مهیا کرد.
داعیان اسماعیلی اصفهان در دوران سلجوقیان عبدالملک بن عطاش اسماعیلیان نواحی شرقی خلافت، از نیمهی دوم قرن پنجمقمری، چون قدرت فاطمیان را رو به زوال میدیدند، دیگر متوقع اتکا به رهبری مرکزی از پایگاه دعوت در قاهره نبودند، گرچه آماده هم نبودند که استقلال و جدایی خویش را از فاطمیان تا بعد از مرگ خلیفهی فاطمی، مستنصر (د: 487ق) اعلام دارند.
فعالیتهای حسن صباح در دوران بعد از بازگشت در مصر احتمالا زیر نظر و رهبری و هدایت عبدالملک بوده است؛ زیرا در این مدت دعوت اسماعیلی همچنان زیر فرمان کلی عبدالملک بود و شهرت و اعتبار عبدالملک در سالنامههای سنی هم بر این مسئله اشاره دارد که عبدالملک در این سالها هنوز داعی بزرگ اسماعیلیان در ایران بوده است.
42 در این میان، دستههای سلجوقی مخالف برکیارق، سربازان سلطان را متهم به اسماعیلی بودن میکردند و گذشته از آن، حملهی اسماعیلیان به امرای مخالف او را از چشم برکیارق میدیدند، هر چند زندگی خود برکیارق مورد تهدید فداییان قرار گرفته بود.
احتمالا احمد بن عبدالملک بدون این که زیر نظر رهبری فاطمیان و یا رهبری حسن صباح در الموت قرار گرفته باشد، مستقلا اسماعیلیان اصفهان را، با عقایدی که گرایش به نزاریان داشته، رهبری میکرده است."