خلاصة:
فتح مصر در سال 358 قمری به رهبری المعزلدین الله چهارمین امام خلیفه فاطمی و
با همت و تلاش جوهر صقلی سردار وفادار وی به بار نشست. به دنبال انتقال مرکز
خلافت فاطمیان از مغرب به مصر و تأسیس نهادهای علمی و مذهبی جهت ترویج کیش
اسماعیلیه این مذهب در مصر رسمیت یافت و مدت 209 سال سایههای اقتدار سیاسی و
مذهبی خلافت فاطمیان بر مصر و مناطق تحت سلطه گسترانیده شد.
دیرپایی و استمرار خلافت فاطمیان و تثبیت ارکان قدرت سیاسی و نظامی ایشان که
ارتباط تنگاتنگی با رسمیت یافتن مذهب اسماعیلیه داشته است، این سوال اساسی را
پیش میآورد که رسمیت یافتن کیش اسماعیلیه چه تأثیری بر ساختار قدرت خلافت
فاطمیان داشته است؟
در این مقاله تلاش شده است که در دو حوزه نظر و عمل ضمن پرداختن به تأثیرات
سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مذهب اسماعیلیه، نتایج و پیامدهای رسمی شدن این
کیش در مصر بررسی گردد.
ملخص الجهاز:
"اعلان رسمی کیش اسماعیلیه در مصر، ضمن تقویت و تثبیت نفوذ و سیادت مذهبی علما و فقهای اسماعیلی بر همهی ارکان و تشکیلات سیاسی خلافت فاطمیان، رهبریت جامع امام فاطمی را نیز در پی داشت.
تأثیرات رسمی شدن مذهب اسماعیلیه در حوزهی عمل بنابر آموزههای اسماعیلیه، دین ساحتی سلسله مراتبی دارد11 و بر همین اساس امام خلیفهی فاطمی به عنوان برگزیدهی خداوند و نایب و جانشین پیامبر اکرم(ص) و وصی او علی(ع)، در رأس هرم قدرت سیاسی آن قرار میگرفت.
ناگفته پیداست که یکی از مهمترین پیامدهای حکومت دینی به طور اعم و رسمی شدن مذهب اسماعیلیه بطور اخص، ایجاد وحدت اجتماعی بود؛ زیرا دین از طریق ایجاد و طرح ارزشهای مشترک میتواند بر اعتقادات و اندیشههای مردمی، تأثیر گذارد و با سیطرهی کامل بر فرد، به تمنیات و خواستههای او سمت و سو دهد و به گونهای کنترل شخصی، جامهی عمل بپوشاند و علایق افراد جامعه را به هم نزدیک کرده و نیازهای آنها را پاسخ گوید و تمامی نهادهای اجتماعی را تحت سیطرهی کانون دین در آورد.
در این میان حاکمیت دینی اسماعیلیه به رهبری امام خلیفهی فاطمی از سلاله پیامبر اکرم(ص)، میتوانست در ایجاد احساس امنیت و گسترش حس مشارکت و اطمینان به صاحبان قدرت، بسیار مفید بوده و حتی در تبیین امتحان الهی نیز تعیین کننده باشد.
از این رو نظام دینی اسماعیلیه میتوانست به ایجاد کانونها و نهادهای مذهبی و بنا نمودن مجموعهای بزرگ و جا افتاده از مراکز دینی و تعلیمی، چون جامع الازهر و دارالعلم، ضمن پاسخگویی به سؤالات اساسی مردم، در تحکیم جایگاه دینی و سیاسی اسماعیلیان و مهمتر از آن برای نهادینه کردن مذهب بکوشد."