خلاصة:
یکی از مباحث مهم در تفسیر پژوهی، شناخت جایگاه عقل در فهم و استنباط نصوص دینی بهویژه قرآن کریم است. اهمیت و انتخاب «تفسیر من وحی القرآن» از میان تفاسیر معاصر شیعه به این دلیل است که در خردگرایی و عصرینگری و تحلیل و نقد اندیشههای پیشین، نقطه عطفی فرهنگی و قرآنپژوهی در میان تفاسیر معاصر است و در این عرصه، کاری جدید ارائه داده است. در این مقاله سعی شده پس از توضیح کوتاهی از شخصیت علامه فضل الله و تفسیر وی، به تبیین تفسیر عقلی و جایگاه آن در تفسیر من وحی القرآن پرداخته شود و در ادامه نمونههایی از کاوشهای عقلی آورده شده و چگونگی بهرهگیری از عقل در فهم کلام الهی بیان گردیده است.
ملخص الجهاز:
"اگر در خود آیه قرینهای بر عدم اراده ظهور اولیه وجود دارد، با توجه به آن قرینه نمیتوان بر آن ظهور تکیه کرد، چه اینکه ظهور قرینه اقوی از ظهور خود کلام است و ظهور ثانوی برای کلام پدید میآورد که در پرتو آن مقصود کشف میشود؛ «فیرتفع اللبس و تتضح الصوره کأی لفظ تحیط به القرینه اللفظیه أو العقلیه علی إراده خلاف ظاهره، لیتخذ اللفظ لنفسه ظهورا ثانویا ینسبق معناه إلی الذهن، تماما کما هو المعنی الحقیقی» (فضل الله، تفسیر من وحی القرآن، ۵/ ۲۲۵) «به این ترتیب ابهام زدوده میشود و مطلب شفاف میشود؛ مانند هر لفظی که قرائن لفظی یا عقلی آن را احاطه کرده است و برخلاف ظاهرش دلالت میکند تا در پرتو این قرائن، لفظ ظهور ثانوی بیابد که معنایش در ذهن متبادر شود، چنانکه معنای حقیقی متبادر میشود.
(طباطبایی، ۲/ ۴۱۴) علامه فضل الله بر اساس روش بلاغی برگرفته در تفسیر، فهم جدیدی از آیه ارائه میکند و آن اینکه مقصود از شیطان در این آیه، شیطان اصطلاحی معروف نیست، بلکه این واژه به صورت مجاز در مورد نیروهای نامرئی بهکار رفته است که باعث جنون و آسیبها و بیماریهای جسمی یا ذهنی انسان میشود؛ «مقصود از این آیه چیست؟ آیا مقصود معنای حقیقی است که قرآن در بیشتر موارد از آن سخن گفته و آن عبارت است از موجود پنهانی که خداوند او را در دنیا نگاه داشته و بدان پایداری داده است تا تصورات شر و انگیزههای معصیت را در انسان برانگیزد و در بیشتر موارد از آن به ابلیس تعبیر کرده است؟ یا مقصود معنای مجازی است؛ یعنی عوامل گوناگون پنهانی که سبب جنون و دیگر امراض میشود؟ رابطه میان این دو معنا این است که هر دو از عوامل مخفی و پنهانی است که گاهی در فکر و شعور تأثیر میگذارد و گاهی در جسم و عقل."