خلاصة:
سراج الدین علی خان آرزو یکی از برجسته ترین ادبای شبه قاره است که نزدیک به سی و شش کتاب و رساله در زمینهی تحقیقات ادب فارسی تألیف کرده و دیدگاههای نوینی را در حوزههای مختلف سبک شناسی، زبان شناسی، بلاغت، نقد ادبی، تذکرهنویسی و ... مطرح کرده است. یکی از آثار مهم او تذکرهی مجمع النفائس است. این اثر بهرغم اهمیتی که در زمینه ی نقد ادبی دارد، چنانکه باید مورد توجه جدی محققان و منتقدان ادبی قرار نگرفته است. اگرچه دیدگاه های انتقادی خان آرزو در زمینه ی نقد شعر دراین تذکره، اغلب پراکنده و نا منسجم است؛ اما می توان آن ها را در قالب دیدگاه های مشخص طبقه بندی کرد و از این راه رویکرد انتقادی او را در مقوله ی نقد شعر باز شناخت.در این مقاله کوشش شده است با مطالعه ی دقیق تذکره ی مجمع النفائس و مقایسه با دیگر آثار خان آرزو ،آرای انتقادی او را در زمینه های مختلف نقد شعر مورد بررسی، تحلیل و طبقه بندی قرار دهد تا از این رهگذر زمینه ی تحقیقات گسترده تر در تحلیل و نقد آرای خان آرزو در موضوعات مختلف ادبی را فراهم کند
ملخص الجهاز:
"مؤلف در مقدمه به اختلاف نظر دربارهی اوین شاعر فارسی اشاره کرده و اشعاری از خود را که در وصف سخن سروده، به همراه اشعار شاعران دیگر در این زمینه را از بیاض صائب آورده است.
همانطور که آرزو اشاره کرده است شاعرانی چون؛ عرفی، نظیری، ظهوری و شرف جهان جریان شعری قرن دهم را بر محور سبک بابا فغانی اما با طرز خاص خود که همان مکتب وقوع است، ادامه دادند.
در ادامه می افزاید: «بعد از صائب در هندوستان، شعر،آب و تاب دیگر یافت و طرز صائب را پسندیدند؛ چنانکه شاه ناصر علی، ارادت خان واضح و میرزا عبدالقادر بیدل هر یک بهوجهی علی حده سخن سرا گشتند»(آرزو،1383: 1192) چنانکه دیدیم آرزو مانند یک سبک شناس امروزی، براساس نقشی که شاعران برجستهی دورههای مختلف تاریخ ادبیات، در زبان و مضمون غزل ایجاد کردند، به تبیین تحول سبک غزل پرداخت، اما آن چه در این رویکرد قابل توجه است اینکه او در این تحول، سهمی برای شاعران برجستهای چون سنایی، خاقانی، عطار و مولانا قائل نیست.
براساس نظر کریستوا آثار فیلسوفان بزرگی چون افلاطون و ارسطو را هم نمیتوان یکسره اصیل و بیسابقه دانست ؛ زیرا نظریات ایشان نیز ریشه دراندیشهها، مفاهیم و نقل قولهای پیش از خود دارد(همان: 33) بنابراین میتوان گفت هیچ متنی، ابداعی و بیسابقه نیست وصرف تقدم زمانی شاعران هم نمیتواند شرط اصالت و ابداع معانی باشد توارد را میتوان از دو منظر مورد بررسی قرار داد: یکی اصالت مضمون و دیگر اسلوب بیان."