خلاصة:
تحولات مذهبی بهویژه تسامح مذهبی در دوره اکبرشاهی که منجر به پدید آمدن دین الهی در میانه سالهای سلطنت اکبرشاه شد، زائیده عوامل مختلفی است که در بستر زمانی ـ مکانی خاصی شکل گرفته است. بر پایه گزارشهای تاریخی میتوان پی برد که مهمترین عامل ایجاد این تحولات خود اکبرشاه و ویژگیهای خاص فکری و اخلاقی وی بوده است. در این میان گروهی از پژوهشگران با کنار زدن ظواهر گزارشهای تاریخی، اکبرشاه را فراتر از یک مصلح دینی، سیاستمداری زیرک و بلکه سیاست باز توصیف کردهاند. بهطور کلی سرچشمه تحلیلها در مورد این پادشاه و اقدامات او به دو دیدگاه عمده باز میگردد که در این پژوهش مورد واکاوی و نقد قرار میگیرد: نخست دیدگاه ابالفضل علامی، وزیر اکبرشاه در دو کتاب «آئین اکبری» و «اکبر نامه» که به ارزیابی مثبت از همه کارهای او پرداخته است و دیگری دیدگاه نظر عبدالقادر بدائونی، که سرسختانه با اقدامات اکبرشاه بهویژه در زمینه «دین الهی» به مخالفت برخاسته است. در بدنه اصلی تحقیق تحولات مذهبی بررسی و عوامل اصلی برای تبیین تحولات صورت گرفته در بستر حکمرانی این پادشاه گورکانی برشمرده میشود.
ملخص الجهاز:
"در این راستا، حضور اکبرشاه در جامعه تسامحپذیر هند با مذاهب و ادیان گوناگون از یک طرف، و معاشرت با دانشمندان مهاجر با مذاهب مختلف ـ بهویژه دانشمندان و شعرای شیعی ایرانی ـ از طرف دیگر، همراه با تحولات روحی، چگونگی شکلگیری شخصیت اکبرشاه، اندیشههای اصلاحگرانهاش و شرکت در جلسات عبادتخانه که خود وی موسس آن بود، مورد مطالعه و تحلیل دقیق علمیقرار گیرد، تا شاید بتوان تا حدودی به حقیقت نهفته در سیره این پادشاه خوشنام تاریخ پی برد.
4 برپایه گزارشهای تاریخی میتوان پی برد که مهمترین عامل ایجاد این تسامح، شخصیت خود اکبر بوده است؛ بلندنظری، آزادیخواهی، عدالتپروری و روحیه تسامح او که همراه با پیروزیهای نظامی و تداوم بلندمدت دوران پادشاهیاش بود او را بر اتخاذ و اجرای یک رشته سیاستهای اصلاحگرانه اجتماعی و ایجاد تحولات مذهبی توانا ساخت.
هرچند گفته شده که اکبر میخواست با استفاده از عامل مذهب و تبلیغ و تسامح، گروه راجپوتها را بهجای گروههای دیگر بنشاند، اما دستکم او توانست با امضای جواهر لعل نهرو، کشف هند، ترجمه محمود تفضلی (تهران: سپهر، 1350)، ص601.
3 نتیجهگیری بهرغم برخی تحلیلها که با استفاده از اخبار رسیده از بدائونی صورت گرفته و اصلاحات مذهبی ـ اجتماعی اکبر را نوعی بازی سیاسی خواندهاند که در اثر معاشرت با وزرایی همچون ابالفضل علامی و برادر او فیضی، یا نفوذ کشیشان در دربار هند صورت گرفته، و همچنین برخی تحلیلها که هدف از این تسامح را مبارزه با تعصب علمای سنیمذهب، جلوگیری از مداخلات ایشان در امور کشور و تحقق قدرت مطلقه اکبر دانستهاند، اما نمیتوان رفتار مهرورزانه و پسندیده اکبر را که موجب تسخیر Sharma, s, Religious policy in india."