ملخص الجهاز:
"2بدین ترتیب،پس از استوار شدن بنیاد اعتقاد قبیلههای چندگانۀ ترکمان نسبت به پیشوای شریعتیو طریقتی مشایخ صوفیه،وقتی اعتقاد به تشیع و عناد نسبت به اهل سنت و خلفای آنان که غاصبان حقشمرده میشدند نیرو گرفت و با ریاستجویی و دنیاطلبی مشایخ صوفیه درآمیخت،اندیشۀ قیام و آرزویتشکیل حکومت را در اخلاف شیخ صفی الدین رسوخ داد3و این حرکت با روی آوردن جنید به منطقۀدیاربکر(آسیای صغیر)و گرایش گروههای افراطی شیعه به وی آغاز شد.
در آسیای صغیر نیز در طی قرنهای نهم ودهم،مانند ایران،مذهب شیعه شکلعقیدتی و دینی مخالف لایههای پایین جامعه،یعنی روستاییاان و تودۀ صحرانشینان و در عین حال،شکلو قالب مخالفت سیاسی آنان علیه دولت عثمانی بوده است.
3این قبایل،اولین سپاهیانیبودند که در ابتدای به قدرت رسیدن شاه اسماعیل به او پیوستند،بدون تردید،گرایش این اتباع عثمانیدر آناتولی به صفویان و تداوم آن تحت تأثیر تبلیغات سیاسی و مذهبی شاه اسماعیل-که همانایدئولوژی«جهاد مذهبی»در جوار مرزهای شرقی امپراتوری عثمانی بود-از عوامل عمدۀ بروز جنگ بیندو دولت ایران و عثمانی بوده است.
از طرفی آنان نه تنها در تشکیل حکومت صفوی نقش اساسی ایفانمودند؛بلکه فاروق سومر معتقد است،«عناصر تعمیمدهندۀ مذهب تشیع در ایران همان عناصر تشکیلدهندۀ دولت شیعی صفوی در بین ترکان قزلباش آناتولی بوده است.
3 نتیجهای که میتوان از این نوشتار گرفت این است که تحولات درونی طریقت صفوی و تابعیتمریدان صوفی قزلباش از آنان تنها متأثر از وجود شخصیت افراد خاندان صفوی نبود،بلکه جریان طریقتصوفیگری اردبیل متناسب و هماهنگ با شرایط موجود سیاسی-اجتماعی ایران به سمت نگرشجدیدی از شرایط سیاسی-مذهبی آناتولی گام بر میداشت و وجود منافع مشترک چون کسب منافعاقتصادی و دستیابی به قلمرو مشخص برای زندگی،پیونددهندۀ مریدان با مرشدان و رهبران طریقتصفوی بود."