خلاصة:
قاضی نعمان ، محدث و فقیه اسماعیلی ، از معاصران کلینی و صدوق است و به جهت همین
قدمت ، آثار حدیثی او شایان توجه جلوه میکند . وی کتاب مفصلی در فقه ، بر پایه احادیث
اهل بیت ، با نام الایضاح ، تألیف و تدوین نمود که متأسفانه تنها بخش اندکی از آن بر جای
مانده است . قاضی نعمان در الایضاح از کتابهای پیشین نام میبرد و از آنها نقل حدیث
میکند . برخی از این آثار ، از کتابهای معتبر شیعه است که اکنون موجود نیست . مقاله
حاضر ، حاصل درنگی است در مهمترین منابع مکتوب الایضاح .
ملخص الجهاز:
"اما شایان توجه است که قاضی نعمان آشکارا به نقل از کتابهای پیشین اشاره میکند و از آن کتابها نام میبرد ؛ حال آنکه کلینی و صدوق تنها سند خود از کتاب را یاد کردهاند و به مؤلف و کتاب اشارهای ننمودهاند .
(19) قاضی نعمان از کتابی با نام « کتاب القضایا » روایاتی را به دو سند زیر نقل میکند که سلسله سند آن به حارث اعور میپیوندد : محمد بن حسین بن حفص î؛ عباد بن یعقوب î؛ مخول بن ابراهیم نهدی î؛اسرائیل بن یونس سبیعی î؛ ابیاسحاق عمرو بن عبدالله سبیعی î؛ حارث اعور î؛علی علیهالسلام .
(28) قاضی نعمان از این کتاب با عنوان « المسائل » یاد کرده و روایاتی را به سند زیر از آن نقل نموده است : حسین بن علی بن حسن î؛ ابراهیم بن سلیمان î؛ اسماعیل î؛ علاء بن رزین î؛ محمد بن مسلم î؛ محمد باقر علیهالسلام .
از سوی دیگر ، به دو دلیل میتوان گفت که کتابی که قاضی نعمان از آن با عنوان « مسائل » یاد کرده ، همان اربعمائة مسألة است : نخست آنکه همگی متنهای منقول از این کتاب در الایضاح به شیوه « پرسش و پاسخ » و در موضوع « حلال و حرام » است ، و دیگر آنکه نجاشی « علاء بن رزین » را راوی کتاب اربعمائة مسألة از محمد بن مسلم معرفی میکند .
(34) قاضی نعمان روایاتی از این کتاب به سند زیر نقل میکند : احمد بن حسین î؛ عباد بن یعقوب î؛ عبید بن محمد بن قیس î؛ أبیه î؛ جعفر صادق علیهالسلام ."