خلاصة:
قرآن کریم در سوره های متعدد و آیات پرتکرار بر دلایل سقوط و زوال اقوام و تمدن های بشری تاکید کرده و بشریت را به عبرت آموزی و سیر و سفر در جهان و دیدن عاقبت کار گذشتگان فراخوانده است. از دیدگاه قرآن فساد، شرک، فحشا،استکبار، نافرمانی از فرامین الهی، تفرقه و نفاق و به عزلت نشاندن مصلحان اجتماعی به همراه کم فروشی و سرمستی از ثروت و تقلب در تجارت از جمله مواردی است که فراگیریش در یک ملت باعث زوال می گردد. تاکید بر مسئولیت انسان در قبال سرنوشت خویش از دیگر آموزه های قرآن کریم است و ذکر داستان رهایی قوم یونس(پس از تکرار داستان اقوام گرفتار در عذاب، امید را در ملت های خطاکار و البته پشیمان زنده نگه‌داشته، بخشندگی و رافت رب عظیم را خاطرنشان می سازد.
ملخص الجهاز:
"آیا کسی از آن‌ها را باقی می بینی؟» (حاقه، 7-8) و سرانجام به مشرکان همیشه تاریخ هشدار می دهد که: «آن‌ها برای خدا شبیه هایی قرار دادند تا [مردم را] از راه او گمراه سازند بگو [ چند روزی ] از زندگانی دنیا [و لذت آن] بهره گیرید اما سرانجام کار شما به سوی آتش است ما به آن ها ستم نکردیم بلکه آن‌ها خودشان بر خویشتن ستم روا داشتند و هنگامی که فرمان مجازات الهی فرا رسید خدایانی را که غیر از الله می خواندند آن‌ها را یاری نکردند و جز بر هلاکت آن‌ها نیفزودند ».
(اعراف،4-5) البته ذکر این نکته ضروریست که مسلمانان با تکیه بر تعالیم هستی بخش قرآن کریم و پیامبرعظیم الشأن اسلام(همواره بر عبرت‌آموزی از تاریخ تأکید داشته و اگر گروهی با تکیه بر جبرگرایی همه چیز را با قرائتی غلط به خواست و مشیت الهی نسبت داده مسئولیت بشر را منکر می شدند گروهی دیگر نیز با ذکر حوادث تاریخی انسان را به تدبر و تأمل در متن آیات الهی توصیه و دعوت می نمودند 2 ."
(
, 
, 
)
