خلاصة:
مسلمانان تدوین تاریخ اسلامی را تحت تأثیر عوامل گوناگون از قرن نخستین هجری آغاز
کردند. این عوامل تأثیر گذار به دو دسته مثبت و منفی قابل تفکیک اند که از دسته
اول، قرآن و سنت و از دسته دوم، منع تدوین حدیث و وقوع فتنه ها و ناآرامی ها را می
توان یاد کرد که هر یک آثار خاص خود را داشتند. تدوین تاریخ اسلامی، به تدریج تکامل
یافت و این سیر تکامل در چند مرحله صورت گرفت و طی این مراحل، کتاب های تاریخی
اسلامی از شکل تألیفات اولیه شخصی به صورت تألیفات جزیی تاریخی و سپس به شکل کتاب
های تاریخی تکامل یافته در آمدند.
در هر یک از مراحل چهارگانه تکامل تدوین تاریخ اسلامی، تألیفات متعددی به قلم تاریخ
نگاران مسلمان به رشته تحریر درآمدند که اغلب از منابع حایز اهمیت و معتبر اسلامی
به شمار می روند.
در مقاله زیر که برگرفته از کتاب علم التاریخ نوشته صائب عبدالحمید است، نویسنده
کوشیده است که عوامل مؤثر در تدوین تاریخ اسلامی و مراحل مختلف آن را بیان نماید.
ملخص الجهاز:
"22 از این روایت، چند نکته مهم به دست می آید، از جمله: الف ـ این کتاب شامل اخبار بسیاری از سیره و مغازی پیامبر بود، زیرا اولا: سلیمان از ابان می خواهد که برایش سیره و مغازی بنویسد و ابان پاسخ می دهد که این کتاب موجود است و ثانیا: به دلیل مواضع سه گانه ای که در آن ها از انصار یاد شده است، ولی این کتاب آن گونه نبوده که دوری23 و احمد امین24 توصیف کرده اند و سیدعبدالعزیز سالم25 هم از آن ها اقتباس کرده و سپس شاکر مصطفی26 همان ها را نقل کرده و اشتباه دیگری هم به آن ها افزوده، یعنی آن را از مصادر یعقوبی شمرده است، در حالی که ابان بن عثمان که یعقوبی از او نام برده، ابان بن عثمان احمر بجلی است; ب ـ ابان بن عثمان نسبت به انصار، متعصب نبود که نام آن ها را از تاریخش حذف کند، چنان که دولت اموی می خواست; ج ـ می توانیم از مواضع سلیمان دریابیم که در این مغازی چیزی از نقش تاریخی علی(علیه السلام) و بنی هاشم وجود نداشت که تعصب او را برانگیزد، نه به این دلیل که او از نقش آن ها آگاه بود و به آن اقرار داشت، زیرا کسی که قضیه بیعت عقبه و حضور انصار در جنگ بدر را نداند قطعا از بخش عمده ای از سیره بی اطلاع است، بلکه به این دلیل که کتاب از بیان نقش تاریخی بنی هاشم خالی بود; _______________________________ 22 ."
(
, 
, 
)
