خلاصة:
پیدایش تصوف و عرفان و ورود معانی، تجربه‌ها و آموزه‌های عرفانی به حوزه زبان منجر به شکل‌گیری زبانی خاص با نام زبان عرفانی شد. این زبان به دو قسم زبان عبارت و زبان اشارت تقسیم می‌شود. عارف در جریان سیر و سلوک خود به اندیشه‌ها، حقایق و تجربه‌هایی دست می‌یابد که چگونگی بیان آن در قالب الفاظ، به دلیل ماهیت این‌گونه معارف، به سادگی امکان‌پذیر نیست. اما عرفا با به کارگیری همه ظرفیت‌های زبان، دریافت‌های عرفانی خود را در قالب محدود لفظ و کلام به دیگران منتقل کرده‌اند. عین القضات همدانی، عارف بزرگ قرن ششم هجری، به عنوان یکی از پیشروان تصوف اسلامی در آثار ارزشمند خود، اندیشه‌ها و مواجید عرفانی را با تعابیر و تفسیرهای بدیعی ارائه می‌کند. در این پژوهش می‌کوشیم دیدگاه‌های وی را درباره زبان و نحوه بیان بررسی کرده و آثار او را از لحاظ زبانی تحلیل و تبیین کنیم. حاصل بررسی‌ها نشان می‌دهد، قاضی همدانی از همه ظرفیت‌های زبان- زبان اشارت و زبان عبارت- برای تبیین آراء و عقاید و بیان تجارب عرفانی خود سود جسته است.
ملخص الجهاز:
"صورت‌های مختلف از بیان یک تجربه به معنی محدودیت ظرفیت زبان در القای این نوع تجارب است و عارف تلاش می‌کند خواننده از آنچه ظاهر الفاظ نشان می‌دهد چیزی بیشتر دریابد و به قول احمد غزالی از عبارت اشارت پی به اشارت عبارت ببرد.
از طرف دیگر، بیم جان نیز از آگاه شدن نامحرمان برای عارف وجود دارد؛ چراکه ماهیت برخی از موضوعات و شرح آنها حساسیت بسیاری از علما و متشرعان را در طول تاریخ برانگیخته است، به طوری که سرنوشت عارفانی چون حلاج و عین‌القضات بر همگان آشکار است و به قول حافظ: دیدی آن یار کزو گشت سردار بلند جرمش این بود که اسرار هویدا می‌کرد (حافظ، 1320، ص 97) بنابراین، بیان‌ناپذیری معلول عیب یا عجزی در فهم یا عقل انسان است.
(ادونیس، 1380، ص155) اما استیس معتقد است این‌گونه زبان هنری برای جلب نظر مخاطب نیست و به غرض زیباآفرینی به کار نمی‌رود بلکه عارف ناگزیر است از زبان پارادوکس برای بیان تجربه عرفانی خود بهره جوید و این بیان نیز از تفسیر و تأویل عرفانی، فلسفی و اعتقادی برخوردار است.
بررسی دیدگاه‌های عین‌القضات درباره زبان عرفان و تحلیل زبان آثار او، حاکی از آن است که سخن او آنجا که به بیان عقاید عقلی و نظری می‌پردازد، با زبان عبارت و به شیوه استدلالی و نقلی است و آنگاه که از مواجید عرفانی خود سخن به میان می‌آورد، زبانی اشارت‌گونه می‌یابد، به طوری‌که از همه ظرفیت‌های زبان نظیر استعاره، تمثیل، رمز و نماد بهره می‌گیرد تا اندکی از آنچه با مکاشفات صوفیانه بدان رسیده است، پرده بردارد."
(
, 
, 
)
