خلاصة:
هدف از این مقاله بررسی تطبیقی بهرهبرداری از منابع آب و نقش آن بر توسعهی سکونتگاههای روستایی بخشهای شوقان و سنخواست است. بنابراین روی آوردن به احداث چاههای عمیق و نیمهعمیق و گسترش روزافزون آنها، باعث تغییراتی شدید در نظام بهرهبرداری از منابع آب و درنهایت، از بین رفتن روشهای سنتی میشود. هر چند هزینههای احداث قنات بالاتر از چاه است، اما بازدهی قنات در درازمدت در قبال مخارج آن، بسیار زیادتر و باصرفهتر است. یافتههای این مقاله نشان میدهد که در محدودهی مورد مطالعه 57 رشته قنات (33%) خشکیدهاند؛ زیرا این قنوات در برابر چاهها (دیزلی و برقی) توان برابری نداشتند. چاهها که ابتدا (پیش از اصلاحات ارضی 1340) بهصورت مکمل در کنار منابع دیگر آب مورد توجه بودند، در مدت زمان کوتاهی(کمتر از سه دهه)، جایگزین قنوات شد و موجب بروز مسائل و تحولات گستردهای در سطح محدوده شدند. جایگزینی چاه با قنات همچنین پیامدهای مکانی ـ فضایی دیگری همچون: افزایش درآمد و قدرت خرید زارعان، افزایش رونق اقتصادی محدوده، کاهش جمعیت روستاهایی که قنوات آنها خشک شده است، مهاجرت جمعیت روستایی به روستاها و شهرهای اطراف و ... را بههمراه داشت. در نتیجه هماکنون چاهها و قنوات، مهمترین منابع آب در دسترس هستند. بنابراین توجه و اهمیت دادن به این دو و استفادهی درست و بهینه از آنها میتواند راهکاری برای توسعهی پایدار روستایی تلقی شود.
ملخص الجهاز:
"در مجموع براساس آخرین آمار موجود در سال 1385 و باتوجه به جدول شمارهی10،تعداد کل چاههای عمیق و نیمهعمیق(دیزلی و برقی)بخشهای سنخواست و شوقان 103 حلقه،کل حفاری انجامشده 6877 متر،متوسط حفاری برای هر چاه برابر با 66/76 متر،تخلیهی سالانه برای کل چاهها 58633517 متر مکعب،متوسط تخلیهی سالانهی هر موتور برابر با 569257/5 متر مکعب و از لحاظ مالکیت،85 حلقهی خصوصی و 18 حلقهیخرده مالکی(مشاع)است.
بنابراین عمدهترین تحولات انجام شده عبارتاند از: -تحول در تعداد منابع آبیاری:با فعال شدن بیش از 102 حلقه چاه،قنوات کم و 28 رشته قنات خشک شده است؛ -تحول میزان حقآبهها و اشکال مالکیت:به دنبال تغییر منابع آبیاری،میزان حقآبهها به دلیل تعدد چاهها افزایشیافت،همچنین با دایر شدن اراضی بایر،مالکیت بر زمین نیز بالا گرفت، -تحول در سطح زیر کشت:افزایش چاهها باتوجه به اینکه میتوان آنها را در هر نقطه دلخواه حفر کرد،موجببالا بردن سطح زیر کشت و در نتیجه افزایش میزان تولید شده است، -تحول در حجم تولید:استفاده از بذرهای پرمحصول،افزایش سطح زیر کشت،آبیاری زیاد و...
بنابراین برای بهرهگیری از یک مدیریت صحیح بر منابع آب ونظامهای وابسته و نیز رسیدن به توسعهی پایدار روستایی بخشهای سنخواست و شوقان و مناطق دیگر باتوجه بهشناخت وضعیت محدوده،با در نظر گرفتن دیدگاه گایانیسم{o1o}،چارچوب"نیروهای پیشبرنده-وضعیت موجود-واکنش"{o2o}تهیه شده توسط کمیسیون توسعهی پایدار(البته با تأکید بر شاخصهای"واکنش"{o3o})و اصول توسعهی پایدار،موارد زیر پیشنهاد میشود: 1."