خلاصة:
به هنگام پژوهش درباره آیات و سور مکی و مدنی، اطلاع از ملاک و تعریف داوران مهم و کارساز است. اولین بار زرکشی ادعای اختلاف در تعریف مکی و مدنی را مطرح کرد و خود از میان سه تعریف زمان، مکان و مخاطب محور، تعریف زمان محور را برگزید. بررسی نشان می دهد که صحابه و تابعین که به آراءشان در شناخت مکی و مدنی استناد می شود، به هر سه ملاک توجه داشته اند، ولی آنها در داوری ملاک زمان را ترجیح داده اند. در تعاریف بر جامانده از قرآن پژوهان متقدم تنها تعریف بر اساس زمان و در داوری های آنها گاه برتری ملاک مکان و غالبا برتری ملاک زمان دیده می شود. قرآن پژوهان متاخر تعریف محتوا محور را بر تعاریف افزوده اند و غالبا تعریف زمان محور را ترجیح داده اند و در مقام داوری شمار قابل توجهی بر اساس مکان ولی غالبا براساس زمان داوری کرده اند.
ملخص الجهاز:
حال که به مبحث علوم قرآنی مکی و مدنی با سابقه ای دیرین و با پایه هایی از سخنان صحابه و تابعین و گزارش های آن ها از کم و کیف نزول وحی ، از منظری نوین و با کارکردهای بدیع در سده اخیر توجه شده است ، اقتضا می کند برای بستن راه شبهه و جلوگیری از در افتادن به کج فهمی ، مبانی بحث را مستحکم نموده و باز نگریی دقیق در پایه های بحث داشته باشیم و دقیقا مشخص کنیم آیا پیشینیانی که داوری های آنان در این باره مستند مسلمانان و مستشرقین قرار می گیرد نیز برداشتی مشابه متأخرین از دو واژة مکی و مدنی داشته اند؟ صحابه و مفسرین متقدم بر چه اساس آیه یا سوره ای را مکی یا مدنی نامیده اند و آیا ذهنیت آن ها در این باره با تعریفی که ما امروز از این موضوع داریم یکسان بوده است ؟ به عبارت دیگر قضاوت های متقدمین در باب «مکی یا مدنی » بودن آیات و یا سور قرآن بر اساس کدام پیش فرض ذهنی انجام گرفته است ؟ و منظور آن ها از «مکی یا مدنی » بودن آیات و سور قرآن چیست ؟ از تعریف اصطلاح «مکی و مدنی » به شکلی متداول و سنتی در کتب علوم قرآنی در آغاز بحث مکی و مدنی سخن به میان آمده است .