خلاصة:
بخشی از سلسله جبال زاگرس که بر سرزمینهای پست میان دورودان در عراق امروزین و نیز دشت خوزستان مشرف است، امروزه «استان ایلام» خوانده میشود. این نام که زمانی بر پرآوازهترین دولت در فلات ایران قبل از آریاییها دلالت داشت، البته امروزه بر بخش کوچکی از غرب سرزمین ایران اطلاق میشود.
ایالاتی که در دوران باستان، به ویژه ساسانیان و اوایل که دوران اسلامی، «ماسبذان» و «مهرگان گذک» نامیده میشدند که بعدها بخشی از ایالت وسیعی موسوم به «جبال» به شمار آمدند.
اوضاع سیاسی، نظامی و چگونگی تقسیمات این استان بررسی و تحلیل میشود
ملخص الجهاز:
"این محدودة جغرافیایی البته تا چند دهه به «پشتکوه» معروف بود و تنها از سال ۱۳۱۵ هجری خورشیدی به عنوان یکی از شهرستانهای ایالت کرمانشاهان پا به عرصة تقسیمات سیاسی و جغرافیایی معاصر ایران گذارد، محدودة آن امروزه از شمال و شمال شرق به استان کرمانشاه، از شرق با استان لرستان، از جنوب به قسمتی از خوزستان میرسد و از سمت غرب دارای ۴۲۵ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق است (بدیعی، ج۳، ۱۳۷۸: ۶۲).
تقسیمات سیاسی ایلام امروزین در دورة ساسانیان قلمرو ساسانی به هفت کوست (ناحیه) تقسیم شده بود که یکی از آنان «خوربران» یا ولایات غربی ایران بوده است (مشکور، ۱۳۷۱: ۲۴۶).
بنابر آنچه آمد، باید چنین تحلیل کرد که مردمان و ساکنان ایالات مهرگان گذک و ماسبذان از اوضاع و احوال سیاسی و نیز اقتصادی خود در این دوران ناراضی بودهاند، به ویژه آنکه عملیات نظامی وسیع خسرو دوم در مرزهای غرب و علیه امپراتوری روم شرقی، هم از نظر تأمین تدارکات و مایحتاج سپاهیان و هم تأمین مردان به عنوان رزمنده، میتوانسته سبب بروز نارضایتی در بین ایشان شود که به صورت حمایت از افسران شورشی خود را نشان داده است.
در این شرایط سرنوشتساز، به نظر میرسد ناحیة ایلام (ماسبذان و مهرگان گذک) به دلیل موقعیت جغرافیاییاش و نیز نزدیکی به کانون تحولات سیاسی و نظامی تیسفون و نیز مرزهای جنوب غربی با اعراب، پناهگاه شورشیانی چون بهرام و بسطام بود و مردمان آن از این افسران شورشی حمایت کردهاند."