خلاصة:
همزمان با غلبه ی اعراب مسلمان بر ایران، بخش شرقی سیستان، در سایه ی حکومت زنبیل ها فتح نشد و اهالی آن جا تا دو سده ی بعد، در برابر حملات سپاهیان مسلمان مقاومت کردند. اما به تدریج، تعالیم اسلام در این منطقه نفوذ پیدا کرد و در نیمه ی دوم سده ی سوم هجری به صورت دین غالب آن درآمد. این مقاله در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده های موجود، تا حد امکان به مسئله ی روند گسترش اسلام در قلمرو زنبیل ها وضوح بیش تری ببخشد. این مطالعه نشان می دهد که، اگر چه زنبیل ها به لحاظ نظامی در مقابل سپاهیان اسلام مقاومت کردند، اما به تدریج از طرق مختلف، همچون تبلیغات دینی بازرگانان، غازیان، مراودات سیاسی، و بالاتر از همه، فعالیت خوارج در آن ناحیه، تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفتند و آخرین مقاومت نظامی آن ها را نیز صفاریان در هم شکستند.
ملخص الجهاز:
"باستانیپاریزی(1344)،«رتبیل و پیل»،(یغما،سال 18،ش 9،پیاپی 209،صص 465-466)نیز با استناد به برخی شواهد آنرا رتبیل(به معنی دارندهی گردونهی پیل)دانسته و عدهای از پژوهشگران نیز این ضبط را پذیرفته و پیروی کردهاند(عبد الحسین زرینکوب(1371)،تاریخ ایران بعد از اسلام،تهران،امیر کبیر،صص 517،527؛محمد بن محمد بن عبید اللهبلعمی(1389)،تاریخنامهی طبری،5 ج،تصحیح محمد روشن،تهران:سروش،تعلیقات مصحح،ج 5،صص 1545)(برای اطلاعدربارهی قرائتهای دیگر از این اسم نک:منهاج سراج جوزجانی(1363)،طبقات ناصری،چاپ عبد الحی حبیبی،ج 2،تهران:دنیای کتاب،ج 2،تعلیقات مصحح،صص 426-427)؛با توجه به حاکمیت آنان بر زابل و زابلستان و احتمال ربط میان این نامبا عنوان سلسله،شاید بتوان صورت صحیح این عنوان را همان زنبیل دانست.
زیرا در برخی روایات از برادر زنبیل با نام شاهیاد شده،که با زنبیل نیز اختلاف داشته(طبری،همان،ج 3،ص 562؛ابن اثیر،همان،ج 3،صص 459،44)و از آنجا گخ شاهمیتواند همان عنوان ایرانی(نه اسم شخصی)او باشد،همچنین در شرح فتوحات اسلامی در شرق سیستان از نبرد با کابل شاه ومطیع کردن وی بلافاصله نبرد با کابل شاه عظمی خبر میدهند و هم آنکه از حضور فعال و احترام برادر و پسر عموی زنبیلدر آن قلمرو خبر میرسد(تاریخ سیستان،صص 88،206).
با توجه به آنکهبنای شهر گردیز،در متتهی الیه شرق سیستان و نزدیکی غزنه،را به خوارج(یا به بیان بهتر بهحمزهی آذرک)نسبت دادهاند{o2o}و تا مدتها بعد نیز ساکنان آن را خوارج تشکیل میدادند،{o3o}ودر زمان غلبهی یعقوب،حکمران آنجا نام اسلامی افلح بن محمد داشت،{o4o}که از نامهای معمولخوارج است،{o5o}همهوهمه مؤید آن است که با تشدید فعالیت خوارج،به ویژه تحت فرمانحمزهی آذرک،علاوه بر دیگر عوامل،اسلام در قلمرو زنبیل تحکیم یافت.
اگرچه او در مسیر بازگشت،بخش قابل توجهی از رمه-های قبایل خلج را به عنوان غنیمت گرفت،اما دوباره در سال 258 هق به او حمله کرد و ضمن محاصرهی شدید،بر او دست یافتو با قتل او،ضمن خاتمه دادن به عمر سلسلهی زنبیلها،تمام قلمرو آنها را زیر سلطهی خود گرفت و از این طریق آن منطقه را بهقلمرو اسلامی ضمیمه نمود(تاریخ سیستان،ص 215-216؛گردیزی،همان،ص 307؛ابن خلکان،همان،ج 6،ص 403)."