خلاصة:
کسایی بهترین نمایندهی صورتهای خیالی شاعران قرن چهارم در زمینهی طبیعت است. تصویرهای او اغلب بیرونی و زمینی و برخاسته از تجربههای خصوصی وی است. نگاه او به طبیعت کاملا واقعگرایانه و در خلق تصاویرش کمک فراوانی از عناصر طبیعت گرفته است. کسایی را باید شاعر تشبیهات مفصل دانست؛ چون از مجموع سیصد بیت یافت شده از او 83 تشبیه محسوس و تنها دو استعاره قابل شناسایی است. او در تشبیهاتش از عناصر فرهنگی و طبیعی استفاده کرده و عناصر فرهنگی در شعر کسایی الهام گرفته از منابع دینی قرآنی و حدیثی و اسطورههای ایرانی و ترکی و مانوی بوده و در عناصر طبیعی نیز از ستارگان و پرندگان و سایر حیوانات استفاده کرده است. بر این اساس عمدهی تصویرهای کسایی محسوس و گسترده و با ترکیبی از عناصر طبیعت و بعضا فرهنگ دینی و کمتر ایرانی و صبغهای درباری و اشرافی تشکیل شده است.
ملخص الجهاز:
"این صورت تفصیلی به سبب طولانی و متعدد بودن مشبه به و بعضا وجه شبه و گاهی نیز درهم آمیختن چند تشبیه برای توصیف بوده ظاهرا وصف در شعر او بر پایه تفصیل تصویرهاست: - بگشای چشم و ژرف نگه کن به شنبلید تابان بسان گوهر، اندرمیان خوید برسان عاشقی که زشرم رخان خویش دیبای سبز را به رخ خویش درکشید (همان، 83) - نیلـوفر کبــود نگه کــن میــان آب چــون تیـــغ آب داده و یاقوت آبدار همرنگ آسمــان و به کـــردار آسمان زردیش بر میانه چو ماه ده و چهار چون راهبی که دو رخ او سال و ماه زرد وزمطــرف کبـــود ردا کــــرده وازار (همان، 85) صبح آمد و علامت مصقول (علم سرخ) برکشید وزآسمان شمامة کافور (سپیدی آسمان) بردمید (همان، 81) گویی که دوست قرطة (پیراهن) شعر (پارچة ابریشمی نازک) کبود خویش تا جایگاه ناف به عمدا فرو درید (همان، 81) که شاعر در آن با استفاده از اجزاء و عناصر مختلف طبیعت و فرهنگی در پنج مصرع نیلوفر را توصیف کرده همة مصرعها را مشبهبه برای یک مشبه سا خته است."