خلاصة:
خواب یا رؤیا پدیده ای عمومی است که از دیرباز مورد توجه آدمی بوده است. در این پدیده، غالبا مفاهیم و پیامها به زبانی سمبلیک و نمادین ظاهر می شود و به همین سبب، درک آنها، به تحلیل و رمزگردانی نیاز دارد. تحلیل و رمزگردانی رویاها که در فرهنگ ما بدان «تعبیر خواب» اطلاق می شود، در آثاری که بدانها «خوابنامه » یا «تعبیرالرویا» می گویند؛ ثبت شده است. در زبان فارسی، پیشینه این خوابنامه ها که از لحاظ شکل و قالب، به خوابنامه های منظوم و منثور تقسیم می شوند و تحت تاثیر خوابنامه های عربی اند، به سده ششم ق. می رسد.کهن ترین خوابنامه منظوم فارسی از سنایی (مندرج در حدیقه الحقیقه) و دیرینه ترین خوابنامه منثور فارسی، ظاهرا، کتاب «خوابگزاری» از مؤلفی یا مترجمی ناشناخته است که در سده ششم ترجمه یا تالیف شده است. کامل التعبیر حبیش تفلیسی، مشهورترین خوابنامه منثور فارسی است که با وجود احتوای آن بر فواید زبانی، تا امروز چاپ مصححی از آن صورت نگرفته است. «تعبیر سلطانی» از قاضی اسماعیل ابرقوهی که در عصر و شهر حافظ تالیف شده، کاملترین و پرفایده ترین خوابنامه منثور فارسی است که تاکنون به حلیه طبع آراسته نشده است. در این خوابنامه، پاره ای از تعابیر منظوم خرگوشی،که از اصل آن اطلاعی در دست نیست، نقل شده است. هدف این جستار، بررسی و معرفی این خوابنامه ها و پاره ای از خوابنامه های دیگر فارسی و بیان فواید زبانی، ادبی و اجتماعی آنهاست.
ملخص الجهاز:
بر پایه همین نسخه ناقص میتوان گفت که ساختار این خوابنامه، مانند خوابنامههای دیگر است؛ یعنی کتاب در دو قسم تدوین شده بوده است: قسم اول در اصول تعبیر خواب و قسم دوم در فروع آن.
یکی از گلستانی های سعدی که ابرقوهی دوبار بدون ذکر نام شاعر، بدان استشهاد کرده، این بیت است: میان دوتن جنگ چون آتش است سخن چین بدبخت هیزم کش است (برگ 236، 410 ) از لحاظ سبکی، تعبیر سلطانی در قیاس با کامل التعبیر به سبک فنی نزدیکتر شده است؛ چه در این اثر، درصد واژه های تازی افزونی گرفته و امثال و ابیات عربی و فارسی که جهت تزیین سخن در کلام آورده می شدهاند، در اثنای کتاب و بویژه در دیباچه حضور در خور توجهی دارند.
تعابیر ابن سیرین و قواعدی که وی برای خوابگزاری در آثار خود، که از آنها با عناوین تفسیر الاحلام، کتاب الجوامع یاد می کنند، بیان کرده در بیشتر خوابنامههای فارسی تأثیر بسیار زیاد به جای نهاده است و کمتر خوابنامه فارسی دیده میشود که تعابیر وی را نقل نکرده باشد.
از بررسی دو اثر از سه اثر معرفی شده در این نوشتار؛ یعنی تعبیر الرؤیای ارطامیدورس و کتاب دانیال که هر دو در اصل به زبان سریانی نوشته شده بودند و در عصر خلافت عباسی به زبان عربی ترجمه شدهاند، میتوان بدین نتیجه رسید که خوابگزاری عربی تا حدودی تحت نفوذ و تأثیر خوابگزاری سریانی بوده و خوابنامه نویسی فارسی نیز ظاهرا غیر مستقیم از آنها متأثر شده است.