لایه های پنهان ضمیر حافظ تحلیلی تازه از شعر حافظ بر اساس صور ازلی ضمیر ناخودآگاه جمعی مقالة

درباره حافظ و غزل او سخن بسیار گفته اند؛ شاید بسی بیش از دیگر سخنوران زبان فارسی. علت این امر را می توان در اشعار چند پهلو و سرشار از ابهام و رمز و راز او بازجست. از این رو، یکی حافظ را عارفی وارسته می نامد که تمامی اشاراتش تاویل عارفانه دارد و دیگری، او را انسانی می پندارد که هرلحظه در حال و هوایی متفاوت سیر می کند. برخی نیز او را شاعری هنرمند و زیرک دانسته اند که تنها به خلق اثری ادبی پرداخته است؛ بی آن که باورهای خود را در آن دخیل کرده باشد. به همین سبب، برای بیشتر ابیات دیوان حافظ، چندین تفسیر و تاویل متناقض و حتی مغایر با یکدیگر ارائه شده و هنوز راه برای تحلیل یا تاویلی دیگر بازمانده است. یکی از دلایل تاویل پذیری شعر حافظ، وجود شخصیت های متعددی همچون رند، پیرمغان، ساقی، شیخ، صوفی، محتسب و... در دیوان اوست که برای برخی از آنها در پاره ای از آثار، معادل های تاریخی نیز معرفی شده و بعضی پژوهشگران کوشیده اند، اثبات کنند که هریک از این شخصیت ها در عصر حافظ یا پیش از او، وجود حقیقی و خارجی داشته اند. غور در حال و هوای شعر حافظ، این پرسش را به ذهن می آورد که آیا می توان هریک از این شخصیت ها را لایه های پنهان ضمیر حافظ دانست که من خودآگاه او بر آن است، تا با شناخت این لایه های پنهان ناخودآگاه و ایجاد تعادل و سازگاری میان آنها، به خودشناسی و کمال دست یابد؟ در این پژوهش با بهره گیری از دیدگاهی که در روانشناسی تحلیلی درباره صور ازلی ضمیر ناخودآگاه جمعی مطرح شده است، درصدد یافتن پاسخی برای این پرسش بوده ایم، تا به افقی نو در تحلیل اشعار حافظ دست یابیم.

ساقی نیز، به عنوان نمادی از آنیما، به حافظ مدد می رساند، تـا از جـور عالم خودآگاه ، به راحت عالم ناخودآگاه برسد: ز دور بـاده بـه جـان راحتـی رسـان سـاقی که رنج خاطرم از جور دور گردون اسـت (غزل ۵۴ / بیت ۶) البته ، دیدار با آنیما بآسانی رخ نمی دهد؛ زیرا فرد باید یک یک لایه های پنهان وجودش را کنار بزند، تا به دیدار این صورت ازلی نائل شود (صرفی ، ۱۳۸۷: ۷۹): دیــدن روی تــو را دیــدة جــان بــین بایــد وین کجا مرتبة چشم جهان بین من اسـت (غزل ۵۲ / بیت ۲) به همین دلیل است که یونگ تأکید می کند، صور ازلی در رویا بیشتر مجال ظهـور و بـروز مـی یابنـد (یونگ ، ۱۳۷۷: ۱۸۴): مــن گــدا و تمنــای وصــل او هیهــات مگر به خواب ببینم خیـال منظـر دوسـت (غزل ۶۱ / بیت ۴) با توجه به ویژگی های صورت ازلی آنیما، می تـوان بسـیاری از ابیـات دیـوان حـافظ را بـه گونـه ای دیگر تحلیل کرد.