خلاصة:
شهر باستانی بیشاپور دومین پایتخت ساسانی است که توسط شاپور برپا گردید. این مقاله به دنبال توصیف روشن و معرفی ویژگیهای سازمان فضایی این شهر تاریخی بصورت مستند و بر اساس یافته های ملموس کاوش های باستان شناسی است. چهره اصلی شهر بیشاپور که در این مقاله به توصیف آن پرداخته شده در کاوش های باستان شناسی انجام شده طی سالهای 1347 تا 1357 بدست آمده است. طی این کاوش ها ارگ حکومتی شامل کاخ و معبد آناهیتا و حصار شهر بعلاوه قسمتی از برج و باروی آن مورد کاوش قرار گرفت و برخی از ابنیه آن نیز حفاظت و مرمت گردید. بیشاپور به علت سرگذشت ویژه تاریخی آن و عدم تغییر و تحولات بر روی ساخت تاریخی، در دوره اسلامی، تقریبا دچار تغییر اساسی نشده و از جمله معدود شهرهای تاریخی ایران است که سازمان فضایی آن قابل تشخیص است. در این نوشته ابتدا مفهوم شهر در فرهنگ ایران باستان به اجمال مورد بررسی قرار گرفته و پس از شناخت گذرای وضعیت فرهنگی مذهبی و سیاسی ساخت شهر توسط شاپور کلیت سازمان فضایی شهر بر اساس یافته ها و گزارش باستان شناسی معرفی می گردد.
ملخص الجهاز:
"زمینه فرهنگی اجتماعی شکل گیری بیشاپور اردشیر، با استفاده از ضعف دولت پارتی در اثر جنگ های دائمی با روم و اختلافات محلی و نزاع شاهزادگان اشکانی، علم مخالفت بر افراشت و به عنوان اینکه سلطنت حق قوم پارسی است نه پارتیان، موفق شد که طرفداران ضد یونانی و ضد اشکانی را به دور خود جمع کند و با برپا داشتن قصور شاهی در منطقه چون قلعه دختر و شهر اردشیر خوره طغیان و عصیان خود را نشان دهد و سرانجام در سال 224 میلادی نائل شود در مرکز فیروزآباد منار بزرگ و بلند آتشدان مزدیسنا را مشتعل نماید [سرفراز، 1382 : 244].
علاوه بر این دو عامل اصلی تعریف قلمرو بیشاپور حصار و باروی سنگی بوده است : «در کاوش های باستان شناسی بیش از 270 متر از حصار شهر در جبهه شمالی نمایان و مرمت شده است، این حصار در حاشیه رودخانه در این بخش شهر بنا به مقتضیات مسیر جریان آب دارای انحنا است ولی آثار و بقایای این دیوار حفاظتی که تمامی پیرامون شهر را محصور می نموده است، حتی ادامه این حصار در دامنه ارتفاعات معروف به قلعه دختر که بصورت یک دژ و قلعه نظامی و تدافعی مشرف به این شهر تدارک دیده شده کاملا نمایان است.
میتوان گفت احیای فرهنگ و مذهب دوره هخامنشی که بعنوان راهبردی سیاسی مذهبی مد نظر شاهان ساسانی بوده در شکل گیری بیشاپور به صور زیر متجلی شده است: قرارگیری شهر در دامنه کوه مقدس و تسلط آن بر دشت، استفاده از نظام شهری شطرنجی (هیپودام) به تقلید از شهرهای هخامنشی شوش و پارسه، ساخت معبد آناهیتا بعنوان نمادی از دین مزدیسنای هخامنشی در کنار کاخ شاهی."
(
, 
, 
)
