کنکاشی در ویژگی های خیابان صفوی مقالة

با کنکاشی در تاریخ شهرسازی ایران و مکاتب آن در ادوار گوناگون، آنگاه که معماری و شهرسازی صفوی را مرور می کنیم با مفهومی به نام خیابان مواجه می شویم که به لحاظ تعریف تشابه زیادی با سبز راه 1 در معنای امروزی دارد، به طوری که می توان سبز راه را مصداقی مدرن برای خیابان های صفوی دانست. این در حالی است که در دستور زبان طراحان منظر و شهرسازان ایرانی، این مفهوم ساختاری کمتر راه می یابد. طی مقاله حاضر کوشش شده است از طریق نگاه تحلیلی به اسناد مکتوب و مصور بجا مانده، تصویری روشن از این عنصر ارزشمند ترسیم شده و اصول مشترک حاکم بر این گونه محورهای مستقیم شهری در عصر صفوی مورد بازشناسی قرار گیرد. در این میان برای دست یافتن به الفبای خیابان های صفوی و بازشناسی اصول حاکم بر آنها جستجو در میان یادداشت های سفرنامه نویسان اروپایی که در عصر طلایی صفوی در ایران گام نهاده اند و تحت تاثیر جاذبه قوی این خیابان ها توصیفاتی دقیق از آنها بر جای گذاشته اند راهگشا خواهد بود. چرا که امروزه عمده این خیابان ها یا به کلی از میان رفته اند یا چنان دستخوش تغییر شده اند که به آسانی قابل شناسایی نیستند. در ادامه پس از بیان کلیاتی در باب خیابان صفوی و سیر تحول آن، بر اساس برخی از این توصیفات مشتمل بر پنج خیابان که حاصل کنکاش نویسنده در میان اسناد مکتوب و مصور از ایران عهد صفوی می باشد، اصول کلی حاکم بر این یادگار ارزشمند از معماری و شهرسازی صفوی در دو بخش کالبدی و عملکردی استخراج و تدوین شده است : ویژگی های عملکردی : 1. برقراری اتصال میان عناصر همجوار به ویژه باغات شاهی و تداعی باغی در مقیاس شهر. 2. گردش و تفرج شهروندان و فراهم آوردن بستری که می توان آن را گردشگاه عمومی شهر نامید. 3. ایجاد سلسله مراتب قوی و تاکید بر جایگاه عنصر قطبی کننده (باغ شاهی یا عنصر مذهبی) که در انتهای مسیر استقرار می یافته است. اجزا و عناصر کالبدی : همانگونه که عناصر اصلی باغ ایرانی در سه گروه آب، گیاه و بنا قابل شناسایی هستند، این طبقه بندی را می توان به عناصر کالبدی خیابان صفوی نیز تعمیم داد. جایگاه در ساختار شهر : این خیابان ها عمدتا در حاشیه شهرها و در میان مجموعه ای از باغات احداث می شده اند. به طوری که در دوره های بعدی زمینه توسعه شهرها به خارج از باروهای شهر کهن را فراهم ساخته اند.

در اين دوره خیابان‌های وسيع و طويلي نظير خيابان چهار باغ اصفهان در بسیاری شهرها احداث گردیده‌اند كه در اطراف آنها باغ‌های فراواني قرار‌داشته و به عنوان گردشگاه مورد استفاده عموم بوده است. بدین منظور پنج خیابان در شیراز، اصفهان، نیشابور و کاشان مورد بررسی قرار می‌گیرد :  خيابان شمال شهر شیراز «تاورنيه»3 در سفرنامه خود اين خيابان را این‌گونه توصيف می‌نماید : "در سمت شمال به فاصله تقريبآً ربع فرسنگ به کوه می‌رسند از پل كوچك سنگي كه در خارج شهر ولي نزديك آن قرار دارد تا دامنه كوه يك خيابان مستقيم طولاني وجود دارد كه در آنجا امام قلی خان مسجدي بنا كرده (منظور بقعه شاه مير علي ابن حمزه است) در جلو مدخل مسجد يك ميدان هشت گوش واقع شده و در وسط آن حوضی به همان شكل است كه آب آن از كوه آمده، طول خيابان را طي كرده و داخل حوض می‌شود.  خيابان باغ شاه شیراز «فيگویروآ»5 درباره این خیابان چنین می‌نویسد : "از اين دروازه (دروازه آهن که رو به غرب و شمال غرب دارد) خيابانی بسيار بزرگ آغاز می‌شد که دو هزار پا طول و نود پا عرض آن بود. به تصویر صفحه مراجعه شوددر جای ديگر این‌گونه اضافه می‌کند : "اين درها چنان در يك خط مقابل يكديگر قرار گرفته‌اند که از هر یک از آنها می‌توانستیم جاده‌ای را كه از آن وارد شده بوديم و در عين حال خيابان مشجر داخل باغ را مشاهده كنيم… مهم‌ترین خيابان اين باغ بزرگ، همان خيابان محصور در سروها و چنارهاست كه پیش‌تر از آن سخن گفته‌ایم (منظور از خیابان در اینجا راسته اصلی باغ است).