خلاصة:
منطقه «بلخ» از جمله مناطقی است که حدیث شیعه مدتی از حیات خویش را در آن سپری کرده است، ولی پژوهشی مستقل در بازخوانی تلاش محدثان شیعه در این منطقه شکل نگرفته است.این منطقه بخشی از خراسان بزرگ در قدیم بوده و اکنون شامل استانهایی در ازبکستان و افغانستان شود. حضور محدثان بلخی در این منطقه و بلخیان مهاجر به دیگر حوزه های حدیثی شیعه از یک سو و اقبال دانشیان شیعی به حضور در این مناطق سبب شد که حوزه حدیثی بلخ سامان یابد.در این پژوهش، نام یکصد و یک راوی بلخی در متون روایی و رجالی شیعه، تا پایان سده پنجم هجری کشف شده که حدود پانزده نفر از ایشان نویسنده دهها اثر روایی بوده ا ند. همچنین بسیاری از شاخص های یک حوزه حدیثی، نظیر برپایی جلسات حدیث، در بلخ دیده می شود. این پژوهش، مقدمه ا ی است برای تحلیل ها و بررسی های دقیق حدیث شناسان و پژوهشگران عرصه تاریخ حدیث.
ملخص الجهاز:
ج. ختل: نام دو راوی این شهر در متون رجالی شیعه به چشم میخورد: ابو سلیمان ختلی 1 استاد حدیث أحمد بن ابی عبد الله برقی 2 (م274 یا 280) و هشام بن إبراهیم ختلی مشرقی از اصحاب امام رضا( که به سال 199هجری در خراسان همراه گروهی از راویان بزرگ شیعه خدمت امام رسیده و شاهد یک گفت و گوی مهم درون گروهی بوده است.
سه نفر از آنان از مشایخ اجازهاند: أحمد بن علی بلخی 1 استاد اجازه تلعکبری، أبو محمد شعیب بن محمد بن مقاتل بلخی استاد ابو مفضل شیبانی 2 و مظفر بن محمد بلخی خراسانی 3 (م367ق) 4 از راویان و متکلمان مشهور شیعی 5 و از شاگردان دستپرورده متکلم نامور ابوسهل نوبختی (شاگرد امام حسن عسکری) 6 و از مشایخ شیخ مفید.
1 دو راوی نیز غزنوی به نامهای احمد بن محمد تمیمی و مسعود بن محمد غزنوی بوده 2 و دو راوی دیگر از کابل هستند: 3 یکی از راویان کابلی اردشیر بن ابی الماجدین کابلی، دانشمند، فقیه و محدث شیعه و از شاگردان فرزند شیخ طوسی است.
6 از گزارشهای موجود میتوان دریافت محدثان دیگری نیز در این منطقه جلسات حدیثی داشتهاند؛ به عنوان نمونه: نضر بن اصبغ بن منصور بغدادی 7 و بشر بن محمد بن رجال النجاشی، ص426، ش1144؛ الفهرست (شیخ طوسی)، 253، ش769.
9 ابو الجیش مظفر بن محمد بلخی خراسانی، وراق 10 (م367ق) از راویان و متکلمان مشهور شیعی، 11 در قرن چهارم و از شاگردان متکلم نامور شیعه ابوسهل نوبختی (شاگرد امام حسن عسکری) است.