خلاصة:
امپراتوری پهناور ایران ساسانی توسط مسلمانان و عمدتا در زمان خلیفه دوم، عمر بن
خطاب (13 23هـ) فتح شد. مناطق باقیمانده نیز در زمان خلفای پس از او به تصرف
مسلمانان درآمد و دامنه فتوحات آنان از حدود ایران فراتر رفت. تنها ساکنان مناطق
حوضه جنوبی خزر، یعنی طبرستان و گیلان، توانستند با استفاده از موقعیت طبیعی این
نواحی استقلال خود را کم و بیش تا اواسط قرن دوم هجری و اوایل عصر عباسی حفظ کنند.
از آن رو که مذهب غالب و حاکم در زمان فتوحات مذهب اهل سنت بود، طبعا مردم سرزمین
های فتح شده در وهله اول با مذهب تسنن آشنا می شدند و به مرور آن را می پذیرفتند.
گرچه معدود افرادی از مسلمانان که در فتوحات شرکت داشتند از جمله بنی هاشم و بعضی
قبایل یمنی و برخی از انصار با مکتب اهل بیت(علیهم السلام) (تشیع) آشنا و بعضا به
آن معتقد و پایبند بودند، ولی به دلیل در اقلیت قرار داشتن این افراد و نیز مخالفت
حکومت با رشد و گسترش مکتب اهل بیت(علیهم السلام)، به طور طبیعی چهره کلی فرهنگ
سرزمین های فتح شده فرهنگ تسنن بود.
در این میان شهر تاریخی نیشابور از ویژگی خاصی برخوردار بود; شهری که طی چندین قرن
یکی از مهم ترین حوزه های درسی اهل سنت به شمار می آمد و مجموعه ای از بزرگ ترین
فقها و محدثان اهل تسنن را در خود جای داده بود. اما این شهر طی روندی طولانی، به
یکی از مراکز تشیع تبدیل گردید و مکتب اهل سنت جای خود را به مکتب اهل بیت(علیهم
السلام) داد.
این نوشتار به بررسی عوامل نفوذ و گسترش تشیع از ورود اسلام تا پایان قرن چهارم
هجری در شهر نیشابور می پردازد که اینک بخش نخست آن تقدیم می گردد.
ملخص الجهاز:
"69 در مورد طبقه «اتباع الاتباع» از علمای نیشابور، گذشته از افرادی که اسامی آن ها ذکر شد، و حضور آنان در میان مردم نیشابور می تواند به شناخت وضعیت مذهب تشیع در این شهر به ما کمک کند، چند نکته دیگر نیز حائز اهمیت است: اولا، حاکم که به عنوان یک سنی و پیشوای مذهبی و محدث بزرگ اهل سنت در قرن چهارم، از عثمان به عنوان امیرالمؤمنین نام می برد70 و نسبت به همه صحابه با جمله «رضوان الله علیهم اجمعین» ابراز احترام می نماید،71 و از مسلم بن حجاج محدث بزرگ اهل سنت با احترام یاد می کند، و هارون الرشید را امیرالمؤمنین می خواند.
80 همان گونه که قبلا نیز ذیل عنوان «اتباع الاتباع» از علمای نیشابور اشاره شد، کوفیان به تشیع مشهور بوده اند و کوفه در پرتو سخنان و رهنمودهای امام علی (علیه السلام) در طی دوران خلافت ظاهری اش، بزرگترین پایگاه تشیع محسوب می شد81 و طبعا اصطلاح «کوفی مذهب» که پیش از این گذشت و عبارت «پیشوای کوفیان» در این جا اشاره به تشیع کوفیان به عنوان بارزترین مشخصه آنان است; هم چنان که گزارش اخیر حاکم در ترجمه احمد بن محمد قاضی الحرمین نیشابوری، گویای حضور قابل توجه کوفیان شیعه مذهب در نیشابور و نقش فعال آنان در صحنه فرهنگی و علمی این شهر است."