خلاصة:
حکم به بطلان ضمان ما لمیجب در فقه اسلامی موجب طرح مسائل و مصادیقی شده است که میان فقیهان اختلاف نظر فراوانی را به وجود آورده است. برخی از این مصادیق به حدی در عرف رایج و متداول است که گروهی از فقیهان قائل به بطلان ضمان ما لم یجب، درصدد توجیه برآمدهاند تا با خارج کردن این موارد از شمول ضمان ما لمیجب، بتوانند جایگاهی برای صحت آن بیابند. اما برخی دیگر بدون ملاحظهی عرف رایج و ارتکاز عقلایی، به صراحت حکم به بطلان برخی از مصادیق یاد شده دادهاند. ضمان از اعیان مضمونه یکی از مصادیق یاد شده است که فقیهان در خصوص صحت آن اختلاف کردهاند. آنان که به بطلان رأی دادهاند آن را مصداقی از ضمان ما لمیجب و مشمول ادلهی بطلان آن دانستهاند. با هدف تقویت ادلهی قائلین به صحت از یک سو و نقد ادلهی مخالفان از سوی دیگر سعی شده است با تبیین درست این نوع از ضمان، ضابطهای تعریف شود که بتوان با استناد به آن، اختلاف در سایر مصادیق را چارهجویی کرد.
ملخص الجهاز:
"در میان فقهای اهل سنت پیروان حنفی ضمان اعیان مضمونهای را صحیح میدانند که ضامن در عقد ضمان اینطور تعهد کند که هرگاه عین مال تلف شود مثل یا قیمت آن را به مالک بدهد و گفتهاند: اشکالی در صحت این نوع از عقد ضمان نیست، زیرا سبب تعهد مضمونعنه قبل از عقد ضمان وجود داشته و آن سبب همان تصرف غیرقانونی مضمونعنه در مال غیر است (ابنتیمیه، بیتا، ج3، ص354).
حکم به صحت چنین ضمانی فقط به اعتبار تعهد آیندهی مستاجر خواهد بود و همین امر موجب گردیده است که برخی از فقها اعتبار شرط ثبوت دین بر ذمهی مضمونهعنه را با فروع مباحث مربوط به ضمان در تعارض بدانند (طباطبائی یزدی، 1410ق، ج2، ص589)؛ به گونهای که یا باید آنها را استثنایی بر قاعده دانست یا گفته شود که شرط مذکور از این جهت قابل طرح است که عقد ضمان غالبا هنگامی واقع میشود که دین در ذمهی مضمونعنه ثابت شده باشد، نه اینکه قید مزبور شرط صحت ضمان باشد (همان، 1404ق، ج 13، ص264).
مقصود هر چه باشد چنین ضمانی صحت دارد؛ زیرا عموم «الزعیم غارم» و «اوفو بالعقود» آنرا شامل میشود و در پاسخ به استدلال مخالفین میگویند: اگر هم بپذیریم که این نوع ضمان با ناقل بودن ضمان سازگاری ندارد، حداقل این است که بگوییم این چنین ضمانتی صحیح است، ولی تحت عنوان ضمان مصطلح نمیگنجد و در خصوص ما لمیجب بودن ضمان اعیان مضمونه هم میتوان گفت که پس از شمول اطلاقات ادله نسبت به آن، مانعی از صحت آن وجود ندارد."