Abstract:
یکی از قواعدی که در قراردادهایی همچون بیع ، اجاره و عاریـه مـورد اسـتناد فقهـا قـرار گرفته است ، قاعده «عرق ظالم » میباشد. براساس قاعده مذکور که به روایات و بنای عقلا مستند شده است ، هرکس باید هرچیزی را کـه در جـایی ظالمانـه و بـه نـاحق قـرار داده، بردارد و برای ظالم نسبت بـه بقـای آن و خسـارات وارده حقـی وجـود نخواهـد داشـت ؛ بنابراین بر پایه مفهوم این قاعده ـ بر فـرض ثبـوت آن ـ تصـرف مـاذون در مکـان، سـبب ایجاد حقی برای متصرف خواهد شد. مقاله حاضر به روش تحلیلی به بررسی قاعده عـرق ظالم میپردازد و کاربرد آن در قراردادهـا و مسـئولیت ناشـی از آن و نیـز تفـاوت آن بـا قواعد «علیالید» و «احترام» را نشان میدهد. گفتنی است در تعارض این قاعده بـا قاعـده لاضرر، قاعده عرق ظالم مقدم میگردد.
One of the rules that is appealed to by Fiqh scholars in contracts such as sale, lease and loan ('Ariya) contracts is the rule of "Erghe-Zalim". The rule being based on Islamic narrations and reasonable custom, implies that one may take whatever cruelly and unjustly captured fromhim and the oppressor has no right in keeping it and in regard to any damages. Therefore, based on accepting the rule and considering its implications, being in possession of a place with the consent of the owner, would cause some rights for the possessor. This paper studies the rule of "Erghe-Zalim" in an analytical approach and reviews its implications in contracts and liabilities resulting from its application and also the differences between this rule and the rules of "Al-yad" and "Ehteram". It should be noted that the rule has priority when in conflict with the "La-Zarar" rule.
Machine summary:
روایت نبوی نقل شده در منابع اهل سنت می تواند مورد عمل قرار گیـرد؛ زیـرا ایـن روایت با سلسله سند دیگری در منابع امامیه نیز آمده است ؛ شاید به این دلیل است کـه برخی از فقها از پیامبر، نقل کرده اند و به آن عمل کرده اند (طوسـی ، ١٣٨٧، ج٣، ص٥٤ / ابن براج ، ١٤١١، ص١١٠ / فخرالمحققین ، ١٣٨٧، ص٢٧٢).
ممکن است تصور شود اگر عرق به معنای ریشه درخت باشد، با ساختمان سازی مناسبتی ندارد؛ توضیح اینکه از امام صادق در مورد شخصی پرسیدند که در زمین دیگری ساختمانی بنا می کند و ایشان در پاسخ از کلمه عرق استفاده کردنـد و ایـن قاعـده را بیـان فرمودنـد کـه بـرای آثـار ایجادشده ، حقی وجود ندارد (طوسی ، [بی تا]، ص٣٥١).
وضعیت کشت وکار پس از گذشت مدت اجاره اگر شخصی زمینی را برای درختکاری در مدت مشخصی اجاره کند و مدت اجـاره بـه پایان رسد؛ ولی محصولات در آن زمان به ثمر نرسند، آیا باقی گذاشتن این محصول تـا زمان به ثمررسیدن محصول ، بر مالک واجب است ؟ در صورت وجوب ، آیـا در مقابـل اجرت المثل زمین یا بدون آن ، این کار تحقق می یابد؟ در این باره میان فقها اختلاف نظر می باشد: ١.
اگر خسارتی بـه درختان وارد شد، باید آن را جبران کند و به اصطلاح ارش بپـردازد (نجفـی ، [بـی تـا]، ص٩٣)؛ زیرا از آنجا که عامل ، با اذن مالک به کاشت اقدام کرده ، ظالم نبوده است ؛ پس با استناد به مفهوم قاعده ، ارش ثابت می باشد (همان ).