Abstract:
در این مقاله، بیشتر قالبهای شعر کهن فارسی، به گونه ترکیب دو یا چند قالب در یک شعر، کاویده شده و محور پژوهش، ساختارشکنیها و قالبشکنیهای شیخ سعدالدین انصاری کابلی، در حوزه ادب فارسی پرداخته شده است. از میان شاعران کلاسیک ادب فارسی، شیخ سعدالدین، بیشتر به نوآوری و ساختارشکنی در حوزه شعر کهن فارسی دست زده است؛ هنجارشکنیهای او در قالب شعر فارسی بیسابقه است و در بخشهای مختلف جلوه میکند. شیخ سعدالدین یکی از شاعران چیرهدستی است که کاخ بلند قالبهای شعر کهن فارسی را از جهات گوناگون درهم شکسته است و با اضافه کردن عناصر تازه، قالبهایی ایجاد کرده که در شعر کهن فارسی سابقه ندارد؛ و ما با توجه به پیشینه قالبهای شعر کهن فارسی، نامهای تازهای برای آنها وضع کردهایم؛ از قبیل: مثنوی ترجیعبند، مثنوی دوبیتی، ترکیب ترجیعبند، مسمّط مستزاد، مستزاد ترکیب ترجیع، مستزاد متوازن ترجیع و قالبهای دیگر. بدین ترتیب، هرچه در این پژوهش گفته میشود، صرفا در زمینه ساختارشکنی و نوآوری در قالب شعر شیخ سعدالدین است، نه امکانات نحوی و صرفی و دیگر ویژگیهای زبانی. همچنین، از آن رو که درباره زندگی شیخ سعدالدین هیچ پژوهش علمی در افغانستان و ایران انجام نشده است، در این مقاله، ابتدا اجمالا به زندگی، شخصیت و آثار او، سپس به ساختارشکنیها و نوآوریهای او در شعر کلاسیک فارسی پرداخته شده است.
Sheikh Sa'd od-Din Ahmad Ansari، the son of Mawlana Abd ol-Ghaffar Ibn Abd ol-Karim، is a mystic of the 12th and 13th centuries AH. Sa'd od-Din was born in Kabul in the village called Yahya Yahyaee in 1140 AH and died in the same place in 1225 AH (Ansari، 1374: 6). In his youth، he learned canonical law and theology from his father but was soon attracted to mysticism (Heravi، 1373، 43). After performing Hajj in between the years 1169-113 AH and getting permission to guide people from Naqshbandiyeh and Qaderiyeh mystic Sheikh Mohammad Saman Madani، he returned home and guided people untill the end of his life (Ansari، 1390: 3). Sheikh Sa'd od-Din was well learned in Islamic studies، Arabic language، rhetoric and sciences of his time. He was also familiar with the works of poets such as 'Attar، Rumi، Hafez، Ibn Arabi and other great names of mysticism. He was attached to Rumi and Hafez and has quoted them frequently in his works.
Sheikh Sa'd od-Din wrote thirty six books and treatises including seven Divans and two Masnavis in Persian; He also wrote a book entitled The Mine of Unity and treatises such as "Greetings Noble Tatar"، "Habl ol-Matin" and "The Elite" in Arabic. He composed some poems in Arabic as well.
At least from 1174 AH Sheikh Sa'd od-Din started to bring changes to the ancient Persian poetry; thus his deconstruction made poetical form much similar to contemporary Persian poetry. However، due to political and cultural distance between Iran and Afghanistan، we did not have a chance to get familiar with his innovations.
Machine summary:
"1. مسمط مستزاد ترجیع: شعر متحدالوزنی است که دارای چند بند مختلفالقافیه باشد، هر بند با دو مصرع همقافیه و ردیف جدا شوند و یک مصرع آن تکرار بیاید؛ نمونه را: شـد خـزان فصل بـهاران، زین گلسـتان الرحیل بزم مستان، کنج غم شد؛ مرغ خوشخوان الرحیل کـوس پـیری در فـغان شـد، ای جوانان الرحیل وقـت شـد کز خار وخس چینند دامان الرحیل کار کـس هرگـز نشد، زین دهر سـامان الرحیل خلق اگر گویم، خدا بدهد جواب کار کـس هرگـز نشد، زین دهر سـامان الرحیل کاروان جان روان گشته است یاران الرحیل الفراق ای دوسـتداران، ای عزیران الرحیل کـاروان کـوچــید عـزرائیل مـیر کـــاروان چوب برکف، جـان خلقان را براند چون شـبان از زمــین بـیرون بـرد بـر مـرغزار آسـمان هادی وقت است جان ها را به سوی جان جان پـرفـشاند مـرغ جـانم سـوی اوج لا مـکان خلق اگر گویم، خدا بدهد جواب کار کـس هرگـز نشد، زین دهر سـامان الرحیل غم مخورای دل که دارد جان به جانان الرحیل الفراق ای دوسـتداران، ای عـزیران الرحیل2 (انصاری، 1390: 242- 243) در دیوان اقباللاهوری (ت: 1251ش) «مسمط مستزادترجیع» است که بند نخست از نگاه ترتیب قافیه و ردیف و همچنان مصرعهای فواصل آن، جز اندکی تفاوت، به مانند شعر شیخ سعدالدین است، نمونه را: ای غنچۀ خوابیده چو نرگس گران خیز کـاشانۀ مـا رفت به تاراج جهان خیز از نالۀ مـــرغ چمـن از بانگ اذان خیز از گرمی هنگامۀ آتشنفسان خیز از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز از خواب گران خیز..."