Abstract:
فردوسی در آغاز داستان اشکانیان میگوید: محمود خراج یک سال را به نیم کاهش داد و خبر آن در چهارده شوال به طوس رسید و مردم محمود را دعا کردند. کاستن از خراج در چه سالی و علت آن چه بوده است؟ استاد تقیزاده صدور این فرمان را به مناسبت قحط و غلای خراسان در سال 401 دانسته است، اما دکتر زریابخویی برآن بوده است که محمود خراج سال 400 را کاهش داده بود و انگیزه آن غنایمی فراوان بوده است که محمود پس از فتح قلعه بهیمنگر در آن سال بدست آورد. دکتر امیدسالار که سال400 را مستند به قول دکتر زریاب برای تاریخ فتح بهیمنگر پذیرفته اند، در یادداشتهای شاهنامه این دو نظر را با یکدیگر تلفیق کرده، تباینی میان آندو ندیدهاند. چون این موضوع به تاریخ نظم نهایی شاهنامه ارتباط می یابد.
در این مقاله پس از بحث و بررسی، نتیجهگیری شده است که فتح قلعه مزبور در اوایل ذی قعده 399 یعنی حدود 24 ماه پیش از بروز قحطی خراسان در شوال 401 پایان گرفته بود. بنابراین نمیتوانسته است انگیزهای برای کاهش خراج در آن سال بوده باشد. کاهش خراج سال 400 نیز بنابر دلایلی پذیرفتنی نیست، بلکه فقط نظر استاد تقیزاده درست است و قرینهای بیرون از متن شاهنامه نیز آن را تایید میکند.
In the beginnings of the story of Ashkanian ، Ferdowsi says: Mahmud has reduced the yearly tax in half and this news has reached Tous in 14th of Shawwal and people said prayers to Mahmud. What was the reason for this tax reduction and in what date did it take place? Master Taghizadeh has regarded the issue of this order due to the famine of Khorasan in the year 401. However Dr Zaryab khoei believed that the motivation and the pretext for this tax reduction in the year 400 was due to the booties Mahmud acquired after the conquest of Behimnegar fortress in that year. Dr Omidsalar accepts the year 400 according to Dr Zaryab as for the date of the conquest of Behimnegar fortress، and not found a discrepancy between the two views، in Shahnameh notes has combined the two versions. Since this matter is related to the date of the final composition of Shahnameh، after discussion and investigation in this article it was concluded that the conquest of that fortress had been ended in the beginnings of Dhu al-Qidah 399 that is 24 months before the outbreak of famine in Khorasan in Shawwal 401. Therefore، it could not have been a motivation for the reduction of tax in that year. Tax reduction in the year 400 is also not acceptable for many reasons hence master Taghizadeh’s opinion is the only authentic one and a piece of evidence outside Shahnameh also supports this view.
Machine summary:
کاستن از خراج در چه سالی و علت آن چه بوده است؟ استاد تقی زاده صدور این فرمان را به مناسبت قحط و غلای خراسان در سال 401 دانسته است، اما دکتر زریاب خویی بر آن بوده است که محمود خراج سال 400 را کاهش داده بود و انگیزه آن غنایمی فراوان بوده است که محمود پس از فتح قلعه بهیم نگر در آن سال بدست آورد.
عتبی که این واقعه را بتفصیل شرح داده است، می گوید به دستور سلطان در انبارهای دولتی را گشودند و غله را «بر فقرا و مساکین صرف کردند و جان ایشان از چنگال و مخلب احتناک د استیصال) بستند» (عتبی 2537 314) استاد ریاحی (1372: 43، 147 حاشیه) به این دلیل که عتبی در گزارش خود اشاره ای به بخشیده شدن خراج نکرده و « اگر چنین فرمانی صادر شده بود، بی تردید آن را با آب و تاب نقل می کرده، با نظر استاد تقی زاده موافق نیست و نظر دکتر زریاب خویی را می پذیرد که شفاهی به ایشان گفته بوده است که «بخشیدن خراج شاید به مناسبت فتح قلعه بهیم نگر در هند به سال 400 بوده است که در آن غنایمی هنگفت نصیب محمود شد.
خراج آن سال را ببخشند» (خالقی امیدسالار، 10:1389 (2)/41) چنین پیداست که مبنای گفتار استاد امیدسالار بر قول شادروان دکتر زریاب خویی که فتح بهیم نگر را در سال 400 گفته بوده است، استوار و به دنبال آن فرض شده است که محمود تا از هندوستان به غزنه باز گردد، سال به 401 گشته بوده است که مصادف می شود با بروز تنگ سال خراسان، و محمود نیز که اینک با گنجی بی کران به غزنه باز آمده بر مردم نیشابور رحم می آورد و خراج آن سال را به آنان می بخشد...