Abstract:
میراث شیز در سنت زردشتی روزگار اسلامی چکیده شیز و آتشکده آن چنان نقش و جایگاهی در تاریخ دیانت زردشتی دارد که بنابر شواهد باستانشناختی از روزگار هخامنشی به این سو، به ویژه به روزگار ساسانیان و حتی سده چهارم هجری یکی از کانونهای عبادی و فکری آن دین به شمار می آمده است. علی رغم این، چه به روزگار ساسانی و چه پس از آن، نه در متون دینی درون جامعه زردشتی و نه در منابع پدیدآمده در بیرون آن، اطلاعات روشنی در باره حیات فکری و هیربدستانی آذرگشسب دیده نمیشود. آنچه تاکنون در باره آن نوشتهاند، اغلب جمع بندی پژوهشهای باستانشناسی و گزارشهای تاریخی است. به فرض پذیرش جایگاه تاریخی شیز و تصدیق میراث فکری آن، پرسش مهم درباره سرنوشت و سرانجام میراث یادشده است و این که پس از فروپاشی ساسانیان و خاموشی احتمالی آتشکده آن در پایان سده چهارم هجری، میراث آذرگشسب به کجا رفت و آتش مقدس آن به کدام آتشکده پیوست. این مقاله برآن است تا بر مبنای شواهد تاریخی پاسخهایی برای پرسشی به این مهمی پیشنهاد کند. کلیدواژه: آذربایجان/ زردشتیان/ شیز/ تخت سلیمان/ آتشکده آذرگشسب/ قم/ آتشکده فردجان/
Machine summary:
بـی گمـان سـنت زردشـتی روزگار ساسانی در غرب ایران ، برآمده از دو کانون فکری اسـتخر و شـیز بـود، هرچنـد بـه سبب ظهور ساسانیان در فارس و قدرت و نفوذ آنان در سراسر دورة ساسـانی ، اندیشـه هـای دین مردان حلقۀ استخر بر آموزه های میراث شیز می چربید ولی بـا ایـن همـه ، شـیز و میـراث کهن مناطق شمال غربی ایران چنان اهمیتی داشـت کـه نمـی توانسـت نادیـده گرفتـه شـود.
فرضیۀ مهاجرت و انتقال میراث شیز به کانون های زردشتی نشین ایران مرکزی را پـاره ای از متون زردشتی و نیز برخی گزارش های تاریخی ، بـه ویـژه اطلاعـاتی کـه دربـاره آتشـکده فردجان در جنوب قم در دست اسـت ، تـا انـدازه ای بـه حقیقـت نزدیـک مـی کنـد: در مـتن پیشگویانه زند بهمن یسن (١٣٧٠: ١٢) و ترجمه هـای قـدیمی آن بـه فارسـی (داراب ١٩٢٢: ٢/ ٩٢) اشاره ای پرابهام به برگرفتن آذرگشسب در آذربایجان شده است که به سـبب پریشـانی متن ها کمک چندانی در تعیین قطعی فرجـام حلقـه شـیز نمـی کنـد ولـی مـی توانـد پـژواک رویداد مهمی دربارة سرنوشت آتشکدة آذرگشسب باشد.
نام هـای خـاص ، نام جای ها و دیه ها و نیز چگونگی بنا و بانیان آن هـا و داسـتان هـای مربـوط بـه آن هـا کـه در کتاب آمده ، نشان می دهد قم مرکز فرهنگی غنی ای در تاریخ کیش زردشـتی تـا سـده هـای چهارم و پنجم هجری بوده است (نک .