Abstract:
مجادلات فکری از ویژگی¬های تاریخی قوم ایرانی است که هرچند به پرورش فکری جامعه کمک کرده اما به سبب افراط¬گرایی لطمات سنگینی به فرهنگ مردم و خواص جامعه وارد ساخته است. حکّام نیز از این مناقشات جهت مقاصد سیاسی خود بهره-برداری کرده¬اند. صوفیان یکی از گروه¬هایی هستند که از همان آغاز مورد نقد و هجمة خواص جامعه بوده و به اتّهاماتی منسوب گشته¬اند. در این مقاله برآنیم تا بدین سوال پاسخ دهیم که چرا صوفیان نخستین به این مصائب گرفتار می¬شدند و خواص¬زدگی و تعصّبات فرهنگی چه میزان در این ماجراها نقش داشته است. در این پژوهش به جهت نزدیکی به سرچشمههای عرفان و تصوّف اسلامی به سراغ سده¬های نخستین هجری رفته¬ایم و نگاه ما به رفتارهای خصمانه علیه صوفیانی نظیر احمد بن ابی الحواری، حارث محاسبی، ذوالنون مصری، بایزید بسطامی، سهل تستری، محمد بن فضل، حلّاج، جنید، ابوالحسن نوری، ابوالحسین واسطی، ابوبکر واسطی، محمد بن کرّام و ابوسعید ابوالخیر معطوف است.
Machine summary:
در این پژوهش به جهت نزدیکی به سرچشمههای عرفان و تصوف اسلامی به سراغ سده¬های نخستین هجری رفته¬ایم و نگاه ما به رفتارهای خصمانه علیه صوفیانی نظیر احمد بن ابی الحواری، حارث محاسبی، ذوالنون مصری، بایزید بسطامی، سهل تستری، محمد بن فضل، حلاج، جنید، ابوالحسن نوری، ابوالحسین واسطی، ابوبکر واسطی، محمد بن کرام و ابوسعید ابوالخیر معطوف است.
متأسفانه مجادلات تعصب آمیز همواره در میان مردم ما وجود داشته است تا جایی که برخی نویسندگان با اغراق در این موضوع نوشته¬اند: «بی¬اعتمادی، ابهام در بیان، قاعده¬گریزی، رفتارهای غریزی، احساسات مفرط، فردگرایی منفی، واقعیت¬گریزی و روش حذف و تخریب، از ویژگی¬های رفتارهای سیاسی در جامعة ماست که موانعی جدی و بنیادی پیش روی رقابت جمعی عقلایی که دشوارترین آن در حوزة سیاست است، قرار میدهد» (سریع القلم، 1389: 7).
در حیطة تاریخی مورد نظر ما؛ یعنی چهار قرن نخست هجری، بیشتر این تعصب¬ها و تکفیرها، از جانب برخی گروه¬های دینی و فکری (مثل فقها و متکلمین) علیه صوفیه صورت گرفته است و البته در برخی از آن¬ها کاملا می¬توان حق را به طرف مقابل صوفیان داد؛ چرا که گاه افراط¬گری¬های متصوفه، گروه¬های دیگر را به فعالیت علیه ایشان واداشته است.
مردم نیز در این جدال¬ها غالبا پیرو علمای مذهبی بوده¬اند، زیرا رد و قبول صوفیان از سوی افراد اجتماع علاوه بر مقتضیات تاریخی، تابع متغیری از رابطة علمای مذهبی و فرمانروایان و رجال سیاسی با صوفیان است؛ چنانکه یکی از پژوهشگران در این باره نوشته است: «مردم عادی و ساده، تحت تأثیر سخنان علمای دینی و رد و قبول رجال سیاسی، مهر یا کینة صوفیان را به دل می¬گرفتند» (کیانی، 1389: 500).